نیرو و توانایی پا­ها در دویدن، جهیدن و یا پریدن در بیشتر رشته­های ورزشی مهم است، ولی این نکته در برخی از آن­ها اهمیت مضاعف می­یابد. برای مثال در والیبال که توانایی پریدن جفت پا سهم بسیار زیادی در کسب پیروزی دارد. پلایومتریک تمرینی است که بر افزایش توانایی فرد درآمیختن سرعت و قدرت تکیه دارد. پلایومتریک مکانیزمی را به وجود می­آورد که بوسیله آن ورزشکار می­تواند شروع سریع­تر، تغییر جهتی تندتر و شتابی بیشتر داشته باشد که این امر سبب بهبود سرعت حرکت می­شود.

ازآنجا که تمرینات پلایومتریک، جدید و مؤثر می­باشند، جایگاه خود را در برنامه تمرینی بسیاری از رشته­های ورزشی که به نحوی با سرعت و پرش­ها ارتباط دارند، پیدا نموده است. در این پژوهش در صورت مشخص شدن نقش پیش پرش در ارتفاع پرش عمودی، می­توان بر اساس یافته­ها نسبت به معرفی تکنیک برتر پریدن اقدام نمود. در این صورت، دانشی مهیا می­شود تا مربیان بتوانند به نحو مطلوب­تری برای آماده ساختن هرچه بهتر ورزشکاران حرفه­ای خود اقدام کنند.

1-1. شرح و بیان مسئله­ی پژوهشی

پریدن بالاتر همیشه یکی از آرزوهای بشر بوده است. در بسیاری از ورزش­ها ، پرش در جهات مختلف از اهمیت زیادی برخوردار است. در اکثر بازی­های توپی (والیبال، فوتبال، هندبال، بسکتبال) و برخی بازی­های غیر توپی (ورزش­های رزمی، ژیمناستیک، و شیرجه) که در برگیرنده­ی انقباض­های برون­گرا و درون­گرا هستند و بعد از هر انقباض برون­گرا، یک انقباض درون­گرا در عضلات درگیر حرکت به وجود می­آید، توانایی پرش جفت پا نقش تعیین کننده­ای دارد (1). پریدن در اجرای بسیاری از مهارت­های ورزشی از جمله پرش ارتفاع، ریباند و سد کردن در بسکتبال و اسپک زدن و دفاع در والیبال حیاتی است. هماهنگی حرکت و سرعت انتقال نیرو توسط مفاصل و عضلات مچ پا، زانو و ران مهمترین مشخصه­های اجرای پرش عمودی هستند (46).

امروزه والیبال به یکی از مهمترین و گسترده­ترین ورزش­ها در جهان تبدیل شده است و حضور در این ورزش به مهارت­های جسمانی و اجرا نیاز دارد که اغلب به توانایی­های فردی در پرش و فرود بستگی دارد. برای مثال، طبق تحلیل انجام شده از بازی والیبالیست­های زن، هر بازیکن در هر گیم از بازی به طور میانگین 22 پرش انجام می­دهد. این پرش­ها به انواع پرش­های تک پا با پای راست و یا چپ و پرش به صورت جفت پا تقسیم می­شوند. در پژوهش فوق، گزارش شده است که 84 درصد پرش­های حمله­ای به صورت جفت پا و 16 درصد بقیه به صورت تک پا انجام شده است. همچنین حدود 44 درصد پرش­های دفاعی به صورت جفت پا و بقیه به صورت تک پا انجام شد (87). در والیبال، پریدن یک حرکت انفجاری است که در آن دو عامل قدرت و سرعت عضلات درگیر؛ و تکنیک پرش مناسب ایفای نقش می­کنند. در این میان تکنیک پرش نسبت به قدرت و سرعت از اهمیت بیشتری برخوردار است. تکنیک صحیح پریدن دارای دو بخش اساسی است: 1) حرکت­های پیش از پرش و 2) حرکات حین پرش. تحقیقات نشان داده است که پرش به همراه پیش پرش بهتر از پرش درجاست (66).

پرش عمودی یکی از مهارت­های ضروری برای موفقیت اجرای ورزشکار در انجام پاس پرشی، سرویس پرشی، دفاع و اسپک والیبالیست­ها می­باشد که موفقیت ورزشکار فقط در زیاد پریدن نیست بلکه رسیدن به حداکثر ارتفاع پرش در کوتاه­ترین زمان ملاک است. یک مسابقه­ی والیبال تا 5 ست بازی می­شود یعنی یک مسابقه حدود 90 دقیقه طول می­کشد که در این زمان یک بازیکن حدود 250 تا 300 حرکت انفجاری را توسط عضلات پا اجرا می­کند (43). بنابراین برای افزایش میزان پرش عمودی تلاش­های بسیاری انجام شده و در این راستا روش­های تمرینی زیادی ابداع شده است که یکی از آنها تمرینات پلایومتریک است. تمرینات پلایومتریک به عنوان روشی برای بهبود توان انفجاری شناخته شده است (10). پلایومتریک نوعی تمرین جسمانی است که با هدف ویژه ورزشی برای افزایش توان یا قدرت انفجاری انجام می­شود و ورزشکار را قادر می­سازد حداکثر قدرت را در حداقل زمان بکار گیرد. برخلاف گذشتگان، از این نوع تمرین نباید انتظارات غیرمعقول داشت. پلایومتریک به ورزشکار نیروی خارق العاده نمی­دهد ولی قدرت انفجاری عضلات را تقویت می­کند (32). تمرینات پلایومتریک آن دسته از فعالیت­هایی هستند که به عضله اجازه می­دهند تا در کوتاه­ترین زمان ممکن به حداکثر نیروی انفجاری دست یابد. از نظر اجرایی حرکت پلایومتریک شامل یک حرکت سریع و قدرتمند با استفاده از پیش پرش یا کشش قبل از حرکت است که با استفاده از نیروی رفلکسی-کششی اجرا می­شود. هدف تمرینات پلایومتریک افزایش توان حرکات اجرا شده با استفاده از اجزای الاستیک طبیعی عضله (تاندون­ها) و رفلکس کششی است (75). بسیاری از فعالیت­های ورزشی و بدنسازی (مانند تمرینات پلایومتریک) نیازمند فرود از پرش­ها است که منجر به بازگشت نیرو به بدن می­شود و می­تواند احتمال آسیب پذیری را افزایش دهد (28).

هر چند نشان داده شده است که تمرینات پلایومتریک متغیرهای اجرا را بهبود می­بخشند، اما پتانسیل ایجاد آسیب را هم دارند. بخصوص وقتی که ورزشکاران تحت تمرینات جدید یا فشار تمرین قرار می­گیرند. قرار گرفتن در معرض تمرینات جدید بخصوص در تمرینات برون­گرا، تولید نیرو در سیستم اسکلتی- عضلانی را افزایش می­دهد و می­تواند منجر به کوفتگی عضلانی تأخیری شود. با وجود این­که استفاده از تمرینات پلایومتریک منجر به افزایش ارتفاع پرش عمودی می­شود اما امکان ایجاد کوفتگی عضلانی و آسیب متعاقب این گونه تمرینات نشان داده شده است (90).

طبق تحقیق هرمن و همکاران پیش پرش موجب افزایش ارتفاع پرش می­شود (52). در این پژوهش تمرکز بر روی حرکات قبل از پرش است و محقق سعی خواهد نمودکه به سؤالات زیر پاسخ دهد: 1) آیا پیش پرش باعث افزایش پرش عمودی می­شود یا خیر؟ 2) آیا پیش پرش باعث بهبود مهارت­های والیبال (اسپک و سرویس) می­شود؟ 3) آیا تمرین با پیش پرش باعث افزایش کوفتگی عضلانی تأخیری می­شود؟

1-2. ضرورت و اهمیت پژوهش

امروزه ورزش در سطح جهان چنان پیشرفت کرده است که رقابت بین نخبگان تنها بر سر صدم­های ثانیه، میلی­مترها و امتیازات جزیی است. ورزشکاران حرفه­ای برای پیشی گرفتن از سایرین برنامه­های تمرینی خود را با دقت فراوان تنظیم کرده و از هیچ نکته­ی ریز و جزیی در طراحی آن چشم­پوشی نمی­کنند. این امر سبب شده است ورزشکاران بتوانند با تمرینات کم مشقت­تر و صرف زمان کم­تر به رکوردهای بهتری دست یابند (8). میزان پرش عمودی در ورزش والیبال که بسیاری از مهارت­های آن با پریدن و جهیدن به سمت بالا همراه است، نقش تعیین کننده­ای دارد. پرش عمودی به عنوان یک عامل پیش بینی کننده موفقیت در ورزش­های قدرتی، سرعتی بکار گرفته می­شود. در والیبال که ضربه زدن به توپ در ارتفاع بالا مهم است، توانایی پرش یک عامل اساسی به شمار می­رود. دریافت کننده یک پاس در فوتبال،

 اسپکر در والیبال و بازیکن ریباندر بسکتبال، همگی در صورتی که ارتفاع پرش خود را افزایش دهند، مؤثرتر بازی خواهند کرد (18). تا قبل از دهه شصت میلادی معمولاً بدنسازی محدود به کار با وزنه برای افزایش قدرت یا سرعت بود. اما از آن به بعد تمرینات با وزنه تنها پیش در آمدی برای تمرینات اصلی توانی محسوب می­شدند. در این زمان برای پر کردن فاصله بین تمرینات قدرتی، سرعتی، گسترش توان انفجاری، تمریناتی به نام پلایومتریک مطرح شد. پلایومتریک واژه­ای مرکب از دو بخش “پلایو” به معنی بیشتر و “متریک” به معنی اندازه­گیری، ارزیابی ساخته شده است. بنابراین پلایومتریک میزان بیشتر یا در واقع بهبود و توسعه بیشتر معنی می­دهد (1). آنچه درباره این تمرینات نباید نادیده گرفته شود، اثرات جانبی آن شامل کوفتگی عضلانی تأخیری و امکان بروز آسیب­دیدگی است. کوفتگی عضلانی تأخیری و آسیب دیدگی دلایلی برای بکار نگرفتن این تمرینات محسوب می­شوند (7). تمرینات پلایومتریک با ترس از آسیب­دیدگی و کوفتگی عضلانی که به دلیل نوع انقباض تمرینات و نیروی عکس العمل زمین به وجود می­آید، همراه شده است. بیشتر آسیب­های ناحیه­ی کمر و مینیسک زانو، التهاب تاندون کشکک، کشیدگی تاندون آشیل، کشیدگی فاشیای کف پایی، شکستگی فشاری مهره­ها و التهاب مفاصل که به دلیل حرکات بالستیک پشت سر هم تمرینات پلایومتریک است، مشاهده شده­اند. تمرینات پلایومتریک با عکس العمل زیاد زمین ( 4 تا 7 برابر وزن بدن) همراه هستند که کاهش این اثرات و پیشگیری از آن­­ها ضروری به نظر می­رسد (92). از آنجا که پرش عمودی در بسیاری از ورزش­ها بخصوص والیبال بسیار اهمیت دارد، در صورت مشخص شدن نقش پیش پرش در بهبود ارتفاع پرش و کیفیت مهارت اسپک، می­توان بر اساس یافته­های تحقیق نسبت به معرفی تکنیک برتر اقدام نمود و به شیوه­ی مؤثرتری برای آموزش اسپک در والیبال اقدام نمود.

گمان محقق بر آن است که با مؤثر دانستن تأثیر پیش پرش بر ارتفاع پرش و کیفیت مهارت اسپک، مربیان و معلمین ورزش خواهند توانست در جلسات تمرینی با بکارگیری این نکته به بیشترین پرش بازیکن در بازی دست یابند و آن­ها با آسودگی خاطر تمرینات خود را طراحی نموده و ورزشکاران خود را بدون هیچ­گونه آسیب در زمان مسابقه به اوج آمادگی برسانند. یافته­های پژوهش حاضر هم از حیث بهبود اجرا و عملکرد ورزشی، هم از حیث پیشگیری از آسیب در اجرای حرکات انفجاری ارزشمند است.

1-3. اهداف پژوهش

1-3-1. هدف کلی پژوهش

مطالعه­ی اثر هشت هفته تمرین والیبال با و بدون پیش پرش بر اجراء، کوفتگی عضلانی تأخیری و تقلا.

1-3-2. اهداف جزئی پژوهش

• مقایسه­ی اثر تمرین با و بدون پیش پرش بر پرش عمودی آزمودنی­ها.
• مقایسه­ی اثر تمرین با و بدون پیش پرش بر کیفیت مهارت اسپک منطقه چهار آزمودنی­ها.
• مقایسه­ی اثر تمرین با و بدون پیش پرش بر کیفیت مهارت اسپک منطقه دو آزمودنی­ها.
• مقایسه­ی اثر تمرین با و بدون پیش پرش بر کیفیت مهارت سرویس آزمودنی­ها.
• مقایسه­ی اثر تمرین با و بدون پیش پرش بر کوفتگی عضلانی تأخیری آزمودنی­ها.
• مقایسه­ی اثر تمرین با و بدون پیش پرش بر تقلای آزمودنی­ها.

1-4. فرضیه‌های پژوهش

• میزان پیشرفت پرش عمودی پس از هشت هفته تمرین والیبال درگروه­های تمرینی با و بدون مانع متفاوت است.
• میزان پیشرفت مهارت اسپک منطقه چهار پس از هشت هفته تمرین والیبال در گروه­های تمرینی با و بدون مانع متفاوت است.
• میزان پیشرفت مهارت اسپک منطقه دو پس از هشت هفته تمرین والیبال در گروه­های تمرینی با و بدون مانع متفاوت است.
• میزان پیشرفت مهارت سرویس پس از هشت هفته تمرین والیبال در گروه­های تمرینی با و بدون مانع متفاوت است.
• میزان کوفتگی عضلانی تأخیری پس از هشت هفته تمرین والیبال در گروه­های تمرینی با و بدون مانع متفاوت است.
• میزان تقلا پس از هشت هفته تمرین والیبال در گروه­های تمرینی با و بدون مانع متفاوت است.

1-5. پیش فرض­های پژوهش

• همه آزمودنی­ها در طول پژوهش، چه هنگام آزمون­ها و چه هنگام تمرین تلاش صادقانه و معمول داشته­اند.
• همه آزمودنی­ها پرسشنامه را با صداقت و دقت در زمان­هایی که از آنها خواسته شده است، تکمیل نموده­اند.
• آزمودنی­ها به غیر از شرکت در پژوهش و انجام برنامه­های تمرینی آن، فعالیت جسمانی و ورزشی خاص دیگری نداشته­اند.

1-6. محدودیت‌های پژوهش

1-6-1. محدودیت‌های محقق خواسته

1) جهت کنترل عامل جنسیت، مطالعه تنها روی دختران انجام شده است.

2) برای کاهش خطر آسیب آزمودنی­ها فقط از ورزشکاران ماهر استفاده شد.

1-6-2. محدودیت‌های غیر قابل کنترل

• گزینش غیر تصادفی و در دسترس آزمودنی­ها
• عدم کنترل عوامل جانبی تأثیرگذار مانند تغذیه، تفاوت­های فردی، عوامل روحی، روانی… در آزمودنی­های پژوهش.

1-7. تعریف واژه­ها و اصطلاحات کلیدی

1-7-1. تعاریف نظری

1-7-1-1. پیش پرش

وضعیت آخرین گام قبل از پرش جفت پا در والیبال. در این پژوهش وضعیت گام ما قبل از پرش از نظر ارتفاع پا از زمین مورد توجه است(5).

1-7-1-2. پرش عمودی

پرشی که در آن هدف کسب بالاترین ارتفاع ممکن پس از جدا شدن بدن از زمین می­باشد. در ورزش­های توپی، در بسیاری مواقع رقابت بر سر زدن توپ در بالاترین ارتفاع ممکن است. در سایر ورزش­ها نیز رقابت­هایی برای انجام یک فعالیت در بالاترین ارتفاع ممکن وجود دارد. برای رفتن به بالاترین ارتفاع می­توان به دو صورت تک پا و جفت پا پرید(5).

1-7-1-3. کوفتگی عضلانی تأخیری

به درد و ناراحتی گفته می­شود که ورزشکاران حرفه ای یا مبتدی احتمال دارد در پی تمرینات غیرمعمول ورزشی تجربه کنند. کوفتگی عضلانی تأخیری یک الی دو روز پس از تمرین بخصوص تمرینات برون­گرا ایجاد می­شود و از لحاظ اینکه همراه با درد، سفتی، تورم، کاهش انعطاف پذیری و کاهش دامنه حرکتی مفصل و همچنین کاهش قدرت عضلانی می­باشد به کوفتگی موسوم گشته است(31).

1-7-1-4. تقلا

میزان تلاش افراد در حین انجام فعالیت بدنی و احساس کلی آن­ها نسبت به فشار، تلاش، خستگی بدنی و بر احساس کلی افراد از میزان تلاش به­کار رفته تمرکز می­کند(6).

1-7-2. تعاریف عملیاتی

1-7-2-1. پیش پرش

در این پژوهش منظور انجام پرش از روی مانع 3 سانتی­متری قبل از پرش اصلی است. بدین منظور یک مانع 3 سانتیمتری ساخته و مورد استفاده قرار گرفت. از آنجا که ارتفاع پیش پرش هر چه کمتر باشد ورزشکار انرژی کمتری مصرف می­کند، در این پژوهش از مانع با ارتفاع کم استفاده شد.

  1-7-2-2. پرش عمودی

برای اندازه­گیری پرش عمودی از یک تخته عمودی درجه­بندی شده بر حسب سانتیمتر (تخته سارجنت)، استفاده شد. در این پژوهش بالاترین ارتفاعی که پس از پرش عمودی توسط دست لمس گردید از بالاترین ارتفاع دست در حالت ایستاده کم شده و ارتفاع پرش عمودی محسوب گردید.

1-7-2-3. کوفتگی عضلانی تأخیری

امتیاز بدست آمده از پرسشنامه کوفتگی تأخیری عضلانی که در پیوست شماره 3 آورده شده است (59 و60).

1-7-2-4. تقلا

استفاده از مقیاس بورگ که نمونه­ی آن در پیوست 4 آورده شده است(6).

1-8. قلمرو پژوهش

پژوهش حاضر بر روی والیبالیست­های 14 تا 27 سال انجام گرفت. به نظر می­رسد که یافته­های پژوهش حاضر برای ورزشکاران به طور اعم و برای والیبالیست­هایی که دارای ویژگی­های مشابه آزمودنی­های این پژوهش باشند قابلیت تعمیم داشته باشد.

.Eccentric