:

موضوع امامت یکی از مهترین مباحث کلامی است که از جایگاه ویژه ای در میان مسلمانان برخوردار است لذا پژوهش های بسیاری پیرامون آن سامان یافته است که در میان این آثار به ظرفیت قصص قرآن در استنباط کلامی مسائل امامت کمتر مورد توجه قرار گرفته که در این نوشتار به این موضوع خواهیم پرداخت.

اما ارائه مبانی تخصصی استنباط کلامی از آیات قصص و نیز تبیین گونه های ارتباط قصص با مسائل کلامی امامت و نیز گونه های استدلال به قصص قرآن و نیز ارائه دیدگاه تفسیری-کلامی در آیاتی که کمتر مورد توجه مفسران قرار گرفته و نیز مطالعات میدانی از مهمترین سختی های فراروی این نوشتار بوده است که الطاف الهی و استمداد از معصومان(ع) این سختی ها را هموار نمود و در نهایت این اثر سامان یافت.

کلیات

1- تعریف مسأله و تبیین موضوع

قصص قرآن از دیرباز مورد توجه مفسران، محدثان و دانشمندان علوم قرآنی بوده و از ابعاد گوناگون پژوهش‏های متنوعی در این موضوع سامان یافته است برخی از این آثار روایی و برخی ناظر به ابعاد تاریخی و جغرافیایی قصص قرآن است و برخی دیگر مربوط به ابعاد زیبایی شناسی قصص قرآن و ابعاد هنری و اعجاز بیانی آن است.

از سوی دیگر هر یک مفسران باتوجه به رویکرد تفسیری خویش در ذیل آیات قصص به تفسیر آن پرداخته‏ا‏ند. در برخی از تفاسیر اهل سنت غالباً به جزئیات قصص پرداخته‏ا‏ند مانند «جامع البیان» طبری(د 310ق)، «لطائف الاشارات»‏ قشیری(د 465ق)، «الجامع لأحکام القرآن» قرطبی(د 671ق)، «الدر المنثور» سیوطی(د 911ق) که در ذیل قصص روایات متعددی دیده مى‏شود، که جزئیات گوناگونی از قصص قرآن در آن بیان شده که برخی از آنها از قبیل إسرائیلیات و روایات غیر معتبر به شمار مى‏رود و چه بسا خالی از ابعاد هدایتی و تربیتی باشد.[1]                         

در این میان یکی از موضوعات اساسی در تفسیر قرآن، ابعاد کلامی و جنبه‏های استنباط کلامی از قصص قرآن در حوزه مباحث «امامت» است. لذا موارد گوناگونی مى‏توان یافت که مفسران امامی در تفسیر برخی آیات قصص نکات قابل توجهی از مباحث «امامت پژوهی» در استنباط از آن قصص بیان کرده‏ا‏ند، در آثار کلامی امامیه در مباحث «امامت» نیز اهتمام بسیاری نسبت به تفاسیر امامیه، در استنباط کلامی به آیات دیده مى‏شود. از سوی دیگر تأمل در روایات تفسیری اهل بیت(ع) در باب قصص قرآن نشان مى‏دهد که یکی از مهمترین شیوه‏های اهل بیت(ع) در تبلیغ امامت و تبیین ابعاد گوناگون آن و نیز در پاسخگویی به شبهات شیعیان و در احتجاج با مخالفان این است که به قصص قرآن در مسائل کلامی «امامت» استناد بسیاری داشته‏ا‏ند. نمونه‏های متعددی از روایات رسول خدا(ص) در آثار روایی امامیه و اهل سنت و نیز روایات بسیاری از اهل بیت(ع) در آثار روایی و تفسیری امامیه شاهد این مدعاست حتی برخی از اصحاب معصومان(ع) در مناظرات و احتجاجات خویش با مخالفان از این شیوه بهره جسته‏ا‏ند. در آثار کلامی متقدم و متأخر امامیه نیز این شیوه از جایگاه ویژه‏ا‏ی برخوردار است.

از سوی دیگر دانشمندان اهل سنت در تفاسیر و کتب علوم قرآنی و تک نگاری‏های خویش در باب قصص قرآن، تنها به ابعاد زیبایی شناسی قصص قرآن و ابعاد هنری و اعجاز بیانی آن پرداخته‏ا‏ند و غالباً به ارتباط آن با مباحث امامت اشاره‏ا‏ی نکرده‏ا‏ند. ایشان در مباحث پیرامون «اهداف، اغراض و رسالت قصص قرآن» نیز مباحثی از قبیل تسلی دادن به رسول خدا(ص) و مؤمنان، عبرت از امت‏های پیشین، تثبیت روح ایمان در مسلمانان و مطالبی این چنین بیان کرده‏ا‏ند و غالباً اشاره‏ا‏ی به ابعاد استنباطی مباحث امامت از قصص قرآن نداشته‏ا‏ند، این امر عجیبی نیست چراکه در خصوص امامت تفاوتی اساسی در مبانی کلامی با امامیه دارند اما تعجب اینجاست که برخی آثار علوم قرآنی و تک نگاری‏های امامیه در باب قصص قرآن، نیز کمتر اشاره‏ا‏ی به «مباحث امامت» دیده مى‏شود و غالباً متأثر از همان دیدگاه‏های علوم قرآنی دانشمندان اهل سنت هستند. از سوی دیگر آثاری با موضوع «امامت در قرآن» که در دوران معاصر نگاشته شده غالباً به آیات معروفی چون آیه ولایت، آیه إطاعت از اولی الأمر، آیه تطهیر، آیه إکمال، و آیاتی از این قبیل إشاره کرده‏ا‏ند و به بهره‏های کلامی از قصص قرآن در مسائل امامت کمتر توجه کرده‏ا‏ند. لذا امامت پژوهی در قصص قرآن و به تعبیر دیگر تبیین جایگاه قصص قرآن در استنباط کلامی در موضوع امامت یکی از خلاهای اساسی در حوزه مطالعات میان رشته‏ای رشته‏های علوم قرآنی، تفسیر قرآن و علم کلام است. البته قرار نیست که در این رساله در هر موضوعی همه استدلالها را ذکر کنیم به عنوان مثال در بحث عصمت، ادله قرآنی، روایی، عقلی و موارد دیگر را مطرح کنیم یا در مسأله طول عمر ادله عقلی، علمی، قرآنی و روایی را مورد بررسی قرار دهیم زیرا این خروج از موضوع محسوب مى‏شود. رسالت اصلی این رساله مشخص کردن بخشی از ظرفیت‏ها‌‏ی قصص قرآن در زمینه استدلالهای قرآنی مربوط به مسائل اساسی امامت و مهدویت است تا اگر از امامت سخن مى‏گوییم از این ظرفیت عالی غافل نمانیم.

2- ضرورت تحقیق و هدف

توجه به نکات زیر بر لزوم و ضرورت پژوهش در این موضوع مى‏افزاید.

أ- توجه به حجم قابل توجه قصص قرآن و ضرورت نگاه نو به قصص قرآن در استنباط مباحث امامت و مهدویت

ب- با استناد به قصص قرآن کریم در تبیین مباحث امامت و مهدویت و پاسخگویی به مهمترین شبهاتی که از دیرباز تاکنون وجود داشته است، مى‏توان پاسخ داد به ویژه در مقام احتجاج با اهل سنت و با آنان که روایات امامیه را نمى‏پذیرند.

ج- إرائه یکی از شیوه‏های اهل بیت(ع) در تبلیغ و احتجاج با مخالفان

د- تاکنون پژوهش مستقل و قابل توجهی در این جنبه از ابعاد قصص قرآن سامان نیافته است.

ه- بهره گیری کلامی از قصص قرآن در تبیین مباحث امامت و مهدویت مى‏تواند در کنار اغراض دیگر قصه گویی در قرآن، به عنوان یکی دیگر از اهداف و مقاصد اساسی قصص قرآن کریم بشمار آید.

و- در تفاسیر اهل‏سنت ذیل آیات قصص قرآن، به خوبی مشخص است که به مسائل حاشیه‏ا‏ی چون ذکر جزئیات این قصص پرداخته شده است؛ این مطالب افزون بر اینکه به لحاظ هدایتی کارآمد نیست به لحاظ اعتبار نیز جای تأمل است چراکه وجود روایات ضعیف و نیز إسرائیلیات در میان آنها دیده مى‏شود. اما در تفاسیر و کتب کلامی شیعه، به ابعاد امامت پژوهی در ذیل آیات قصص قرآن پرداخته شده است. این امر بیانگر جایگاه ویژه قصص قرآن در استنادات و استنباطات کلامی است البته نکات استنباط شده از قصص قرآن در تفاسیر و آثار کلامی شیعه پراکنده بوده و به صورت نظام مند، منسجم و منظم در یک مجموعه مستقل تبیین و إرائه نشده است.

3- پرسش های اساسی تحقیق

این رساله در پی یافتن پاسخ به سه پرسش اصلی ذیل است؟

أ. استنباط کلامی از قصص قرآن کریم بر چه مبانی استوار است؟

ب. تا چه اندازه مى‏توان از قصص قرآن، در حوزه مباحث امامت بهره گرفت؟

ج. مهمترین مباحث کلامی امامت در استنباط از قصص قرآن چیست؟

د. مهمترین مباحث کلامی مهدویت در قصص قرآن چیست؟

4- فرضیه‌ها یا پاسخ‌های احتمالی تحقیق

أ. استنباط کلامی از قصص قرآن کریم بر دو دسته از مبانی و پیش فرضهای عمومی در استنباط از قرآن چون صیانت قرآن از تحریف، نص و قرائت واحد قرآن، قابل فهم بودن قرآن و جواز تفسیر آن، ساختار چند معنایی قرآن، انسجام و پیوستگی آیات قرآن و جاودانگی قرآن، و مبانی و پیش فرضهای تخصصی در استنباط کلامی از قصص قرآن از قبیل حقانیت قصص قرآن یا نمادین و تمثیلی نبودن آن، هدفمند بودن قصص قرآن، لزوم ارتباط بین نبوت و امامت، تجلی سنت‌های الهی در قصص قرآن و جریان و ایستایی قصص قرآن تا روز قیامت استوار است.

ب. بررسی علمی میراث علمی فریقین نشان می‌دهد که استنباط کلامی از قصص قرآن در روایات پیامبر و ائمه اطهار(ع)، استنباط کلامی از قصص قرآن توسط اصحاب ائمه(ع) و تأیید ایشان، بکارگیری این شیوه توسط دانشمندان امامیه و اهل سنت، بیان غیر مستقیم و مستقیم مباحث امامت در آیات قصص و غیر قصص، جدایی ناپذیری قصص قرآن و سنتهای الهی، ایستایی و تغییرناپذیری اصول اعتقادی ادیان الهی به خوبی بیانگر میزان قابل توجه استفاده از این شیوه در مباحث امامت و کارآمدی استدلال به قصص قرآن در موضوع امامت و جایگاه این شیوه از استدلال کلامی در نزد اهل بیت(ع) و دانشمندان امامی و اهل سنت است.

ج- مهمترین مباحث امامت که در قصص قرآن مطرح شده عبارتند از: ضرورت وجود خلیفه و امام در زمین تا روز قیامت، شروط امامت(اعم از اختصاص تعیین امام به خداوند، وجوب نص بر امام، علم و شجاعت از شروط خلافت و امامت، عصمت، صدور معجزه، محدَّث بودن)، وجود صفات خداوند در امام، برتری انبیاء و حجج الهی بر ملائکة، تقدم وجود خلیفه بر دیگران، هدایت به امر از شؤون امامت، سبب موهبت امامت، امکان تصدی مقام امامت در کودکی، رجعت اهل بیت(ع)، توسل، تبرک جستن به اولیاء و آثار ایشان، زیارت معصومان(ع) و شفاعت

د. پنهانی بودن ولادت امام عصر(ع)، تصدی مقام امامت در کودکی، غیبت، طول عمر، بقاء بر شباب، صدور معجزه، حکومت عدل جهانی و آداب انتظار از مهمترین مباحث کلامی مهدویت در قصص قرآن کریم بشمار مى‏رود.

[1] رک: معرفت، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، ج‏2، ص141-286؛ علوی مهر، آشنایى با تاریخ تفسیر و مفسران، ص203-204؛ مهدوی راد، آفاق تفسیر مقالات و مقولاتى در تفسیر پژوهى، ص433-438؛ شاهرودی، ارغنون آسمانى، جستارى در قرآن، عرفان و تفاسیر عرفانى، ص245-247