تربیت بدنی فرآیندی آموزشی است که در آن از فعالیت جسمانی به عنوان راهی برای کمک به آحاد جامعه به منظور کسب مهارت، آمادگی، دانش و نگرش مثبت در راستای رشد مطلوب، کسب سلامت عمومی و به حداکثر رساندن فرصتها برای اجرای فعالیتهای بدنی استفاده میشود(Wuest,2003 ).
بدون شک بهبود کمی و کیفی تربیت بدنی و مدیریت مطلوب آن میتواند پشتوانه ورزشی کشور را غنیتر نموده و استحکام بیشتری ببخشد. در صورت برنامهریزی صحیح، امکانات ورزشی مناسب و برخورداری از کادر آگاه، تربیتبدنی میتواند نقش مؤثری در رشد و تکامل افراد جامعه داشته باشد. اجرای مطلوب برنامههای تربیت بدنی مستلزم فراهم آوردن مجموعهای از شرایط و امکانات است که از مهمترین این شرایط، استفاده از فضاها و وسایلی است که باید بر اساس نرمهای استاندارد تهیه شود تا نیازمندیهای استفاده کنندگان را رفع نماید و هم چنین متناسب با تعداد آنها باشد تا از بروز خطر و آسیب دیدگی پیشگیری و جلوگیری نماید (خلیلی جم، 1385 و نظام، 1387).
اماکن ورزشی، فرصتهای مناسبی را برای رشد عاطفی، شناختی، ادراکی و اجتماعی گروههای مختلف جامعه ایجاد میکنند. ایجاد مکانی امن برای کاربران اماکن ورزشی، یکی از مهمترین وظایف مدیران این اماکن میباشد (www.playground safety.org).
در مجمع عمومی سازمان ملل متحد، سال 1981 به عنوان سال جهانی برای معلولین اعلام شد؛ و در خصوص موضوع مشارکت و برابری کامل حقوق معلولین تصمیم گرفته شد؛ تا توانبخشی حدود 450 میلیون نفر از جمعیت جهان که به نوعی اختلال جسمی- حرکتی و روانی دارند تقویت شود و همچنین در پیوست شماره 5 آن آمده است که تمامی کشورها، به ویژه کشورهای در حال توسعه باید جنبههای مختلف محیط بدون مانع را برای افراد دارای معلولیت بررسی و فراهم آورند و یا در قطعنامه مجمع عمومی سازمان ملل متحد در مورخ سوم دسامبر 1982 در برنامه اقدام جهانی برای معلولین در بند 12، چنین آمده است: برابری فرصتها در کشورهای در حال توسعه « به فرایندی اطلاق می شود که از طریق آن نظام کلی جامعه، نظیر محیط فیزیکی و فرهنگی، مسکن، حمل و نقل، خدمات اجتماعی و بهداشتی، فرصتهای شغلی و آموزشی، زندگی اجتماعی و فرهنگی، از جمله تسهیلات ورزشی و تفریحی در دسترس همه افراد جامعه خصوصاً افراد کم توان قرار گیرد»(برجیان، جغتایی، 1385).
1ـ2 : بیان مسأله
براساس تعریف انجمن بینالمللی توانبخشی، معلولیت عبارت است از: عارضهای که در نتیجه یک نقص به وجود میآید و انجام فعالیتهای طبیعی فرد را به طریقی محدود مینماید، یا با مانع مواجه میسازد(رجالی، 1385، ص2). طبق آمار سازمان بهداشت جهانی 10درصد افراد جوامع مختلف به نحوی دچار معلولیت هستند (جلالی فراهانی،1390،ص90). این افراد با وسایل کمکی مانند: ویلچر، عصا، واکر، کراچ، عینک‌های ذره‌بینی، سمک و… یا بدون علایم ظاهری در جامعه زندگی میکنند، که به آنها معلول گفته میشود. نام دیگر آنان افراد با نیازهای ویژه است. زیرا نیازهای آنان متفاوت با نیازهای افراد دیگر میباشد. بدین لحاظ این افراد سخت‌تر از افراد عادی جایگاه خود را در جامعه می‌یابند. معلولیت آنان ناشی از عواملی مانند: جنگ، سالمندی، کار، مسائل اجتماعی و مسائل ژنتیکی والدین میباشد(قربانی،
1389،ص1). جدا از این عوامل، به دنبال جنگ تحمیلی، کشور ما نیز با گروه عظیمی از معلولان جنگی مواجه شد. گروهی که تا پیش از جنگ فعالانه در جریان روزمره زندگی شرکت داشته، ولی امروزه دیگر قادر به انجام بسیاری از فعالیتهای گذشته خویش نمیباشند(نقی زاده طاهریان، 1385،ص1). جامعه شناسان ثابت کردهاند که مشکلات روانی یک فرد معلول که زائیده عدم آمیختگی او با محیط اطراف میباشد سبب انزواطلبی و گوشه گیری آن فرد میشود که میتواند اثرات جبران ناپذیری بر جامعه و مناسبات حاکم بر آن داشته باشد(حمیدی، 1385،ص3). بی تردید ورزش عاملی است که معلولان را به سطح جامعه میکشاند و آنان را در انجام فعالیتها مستقل میسازد(فخرپور،1385ص2). به همین دلیل در کشورهای مختلف دنیا از دهه1970 میلادی به بعد مناسبسازی اماکن عمومی و انطباق آن با نیازهای افراد دارای معلولیت، خصوصاً معلولین جسمی- حرکتی در دستور کار قرار گرفت و تجارب کسب شده در این مورد سبب گردیده است تا پرداختن به این مسأله به گونهای بین المللی مطرح و در دستور کار سازمان ملل متحد قرار گیرد. بطوریکه در قطعنامه مجمع عمومی سازمان ملل متحد درباره حقوق افراد دارای معلولیت در مورخ 9دسامبر1975 چنین آمده است: «معلولین حق دارند از امکاناتی برخوردار باشند که بتوانند به طور مستقل در جامعه حضور و زندگی کنند» (برجیان و جغتایی،1385).
تحقیقات و مقالات مختلفی در زمینه وضعیت امکانات و تاسیسات ورزشی جانبازان و معلولین انجام گرفته است. همچنین اکثر تحقیقاتی که در این زمینه صورت گرفته است؛ به بررسی میزان مناسبسازی فضاهای مختلف ورزشی و شهری برای استفاده جانبازان و معلولین به عنوان قشر مهم و خاصی از جامعه پرداخته است. نتایج پژوهشها نشان دادهاند، که معیار طراحی اماکن و مجموعههای ورزشی برای جانبازان و معلولین ضعیفتر از استانداردها میباشد(جوادی پور، 1391). در طراحی اماکن و مجموعههای ورزشی استانداردهای جانبازان و معلولین رعایت نشده است(سهرابی و دیگران،1390). اماکن و فضاهای ورزشی شهر تهران به نسبت زیادی برای استفاده افراد معلول مناسب نبوده و از دسترسی خوبی بویژه برای افراد معلول برخوردار نیستند (محمودی،2010). در شرایط کنونی بحث برابری فرصتها، مشارکت و قادرسازی در ابتدای راه خود است(رجالی، 1385). توجه و برنامهریزیهای اصولی از سوی کلیه مسئولینی که به نوعی با سازمانهای ورزشی و شهرسازی در ارتباط میباشند، به سیستمهای جدید شهرسازی و امکانات و تجهیزات ترددی برای افراد با معلولیت پراهمیت میباشد(لیموچی، 1385). همچنین نتایج پژوهشها نشان داد که معلولانی که درجه معلولیت آنان ملایم بوده است و ارتباط با آنان بیشتر بوده، افراد بطور معناداری از رفتار آنان رضایت داشتهاند، بطوریکه با آنان رابطه دوستانه و مناسبی برقرار کرده بودند(میلر، 2009). ابزارهای برنامهریزی، راهکاری برای بهبود دسترسی مناسب معلولین به فضاهای شهری میباشد که معلولین بتوانند به درستی در مسائل جامعه مشارکت داشته باشند(ساندرسون،2006). مهمترین عامل بازدارنده معلولین از دستیابی به حقوق برابر با دیگران، ناسازگاری محیط ساخته شده با گستره توان جسمی انسان است(نقی زاده طاهریان، 1385).
نیاز به ورزش و تاثیر آن بر سلامتی افراد معلول بسیار بیشتر از افراد سالم احساس میشود، از این رو فراهم کردن بستر مناسب در زمینه ورزش جهت استفاده معلولین بهترین عامل جذب معلولین در جوامع میباشد. مسئولین سازمانهای ذیربط در شهرها لازم است با تدوین ضوابط و معیارهای ساختمانی و فنی موجبات شرکت افراد دارای معلولیتهای جسمانی را در فعالیتهای اجتماعی و ورزشی سهلتر نمایند(رجالی،1385،ص2). یکی از مهمترین مشکلات فضاهای شهری کشور، نامناسب بودن فضاهای آنها در ارتباط با اشخاص دارای معلولیت میباشد که این مهم در هر دو مورد کالبدی و رفتاری قابل ملاحظه میباشد. اولی ناشی از نتایج برنامهریزی شهری غیرصحیح و اقدامات عملی شهرسازانه و دومی پیامد اجتماعی ـ فرهنگی ناشی از آن است(اقبالی، 1385،ص1). ایجاد شرایط و امکانات مورد نیاز معلولین و تسهیل و روانسازی فعالیتهای آنان در جامعه؛ به طوری که نسبت به افراد عادی سهم برابر و مساوی در مشارکت اجتماعی داشته باشند، امکان سهیم بودن آنها در تحولات جامعه را فراهم میکند(حمیدی،1385،ص3). پس با طراحی مناسب فضاهای شهری و مناسبسازی آن، میتوان با معلولان در تعامل اجتماعی بود. رفع موانع در شهر، میتواند از اقدامات مهمی باشد که مشارکت هر چه بیشتر معلولان در فعالیتهای اجتماعی و حضور در فضاهای شهری را برای آنان تضمین میکند (سعید نیا، 1383). با توجه به مباحث فوق میتوان گفت: مناسبسازی قدم اول برای حضور معلولان در جامعه به خصوص در اماکن ورزشی است. لذا به دلیل نقش بسیار کلیدی و مهم ورزش برای حفظ سلامتی و تحرک و نشاط این قشر از جامعه، تحقیق حاضر برآن است، تا با در نظر داشتن این اقشار خاص جامعه، به بررسی وضعیت مناسبسازی اماکن و تاسیسات ورزشی شهر تبریز متناسب با شرایط خاصِ جسمانی جانبازان و معلولین بپردازد: 1)آیا نحوه ساختوساز سالنها و اماکن ورزشی شهر تبریز، مناسب برای استفاده جانبازان و معلولین است؟ 2)آیا سالنهای ورزشی شهر تبریز برای استفاده معلولین و جانبازان امکانات مناسبی دارند؟ پاسخ به سوالات فوق هدف اصلی تحقیق حاضر است و انتظار می‌رود، نتایج حاصل در برنامهریزیهای آتی درباره ورزش جانبازان و معلولین و نیازهای ضروری آنان به فعالیت بدنی و ورزش مورد توجه قرار گیرد.
1-3 : ضرورت و اهمیت پژوهش
اگر ورزش برای همگان به طور جنبی در زندگی روزانه مطرح است به طوری که عدم انجام فعالیتهای ورزشی اختلال چندانی در زندگی روزمره ایجاد نمیکند، برای معلولین جزئی ضروری و حیاتی از فعالیتهای روزانه تلقی میشود و در صورت نپرداختن بدان، وقفه و اختلالی در مسیر بهبودی یا حفظ شرایط کنونی بوجود خواهد آمد (نقی زاده طاهریان،1385،ص4). در تحقیقاتی که برای سلامتی افراد انجام شد، مشخص گردید که ورزش یکی از بهترین درمانهای معلولیت است. در پی بروز جنگ تحمیلی و حضور جانبازان سر افراز میهن اسلامی در جامعه، ضرورت ورود این عزیزان به صحنههای ورزشی جهت حفظ سلامتی و روحیه نشاط در میان آنان احساس گردید (فخرپور،1385،ص3). با توجه به نقش و اهمیت ورزش در توسعه و تقویت قوای جسمانی و روحیـ روانی به صورت عام برای کلیه افراد، چه با معلولیت و چه بی معلولیت و نیز اهمیت و ضرورت ورزش به صورت خاص برای افراد با معلولیت در کمک به بهبود وضعیت جسمانی و پیشگیری از وخامت و پیشرفت مشکلات فیزیکی و حرکتی، عارضهها و بیماریهای آنها، همچنین ایجاد انگیزه و تشویق و امید به زندگی از طریق جذب و حضور آنها در میادین ورزشی به عنوان یک امر حیاتی از اهمیت ویژه برخوردار است.(لیموچی، 1385،ص4). از طرف دیگر، نیاز مبرم به توسعه بیش از پیش فعالیتهای ورزشی در سطح کشور و بخصوص اهمیتی که در پیشبرد و تداوم سالم سازی فکر و روان معلولین و جانبازان وجود دارد، لذا برای دستیابی به بهبود عملکرد فضاهای ورزشی، ایجاد ضوابط طراحی جدید برای اماکن ورزشی ضروری است. امروزه متاسفانه بسیاری از ورزشگاهها و مراکز ورزشی کشورمان از نظر ساختمان سازی و معماری برای استفاده معلولین در نظر گرفته نشده است و این روشنگر ناسازگاری و نداشتن تطبیق اصولی آنها با وضعیت جسمی معلولان میباشد (حمیدی،1385،ص3). لذا در ایجاد ورزشگاههای جدیدالتأسیس مدیریت شهری باید نقشههای این ساختمانها را با معیارهای استاندارد مناسبسازی محیطی برای معلولین تطبیق دهند و در زمینه ورزشگاههای قدیمی نیز باید آنها را تا جایی که امکان دارد برای استفاده جانبازان و معلولین بهبود و اصلاح کنند و نهایتاً اینکه بازگشت جانبازان و معلولین به عرصه فعالیت و زندگی اجتماعی، نیازمند مناسبسازی محیط اجتماعی و شهری به ویژه مناسبسازی ورزشگاهها و میادین ورزشی بوده تا از این طریق بتوان شرایط لازم جهت بازگشت جانبازان و معلولین را به جامعه و مشارکت فعال آنها را در زندگی اجتماعی فراهم کرد (حمیدی،1385،ص3). با توجه به شمار جمعیت معلول در جهان و کشور ما و اهمیت ایجاد امکانات ورزشی و مناسبسازی آن برای جانبازان و معلولین ضرورت دارد، تا مطالعات و پژوهشهای زیادی در این خصوص انجام شود؛ تا اطلاعات جامع و مفیدی در اختیار مخاطبان ورزش جانبازان و معلولین قرار گیرد. اثر حاضر فرصت مناسبی است، تا وارد مبحث مناسبسازی اماکن ورزشی شده و وضعیت مناسبسازی اماکن ورزشی شهر تبریز را برای استفاده جانبازان و معلولین مورد بررسی قرار دهیم.
1-4 : اهداف پژوهش
1-4-1 : هدف کلی
مطالعه وضعیت مناسبسازی اماکن ورزشی سرپوشیده شهر تبریز برای استفاده جانبازان و معلولین
1-4-2 : اهداف اختصاصی
ـ تعیین وضعیت مناسبسازی پارکینگ اماکن و تاسیسات ورزشی شهر تبریز برای جانبازان و معلولین
ـ تعیین وضعیت مناسبسازی مسیرهای منتهی به اماکن ورزشی شهر تبریز برای استفاده جانبازان و معلولین
ـ تعیین وضعیت مناسبسازی پلهها و رمپ اماکن ورزشی شهر تبریز برای استفاده جانبازان و معلولین
ـ تعیین وضعیت مناسبسازی دربها و ورودی اماکن ورزشی شهر تبریز برای استفاده جانبازان و معلولین
ـ تعیین وضعیت مناسبسازی تابلوها و علایم راهنمای اماکن ورزشی شهر تبریز برای جانبازان و معلولین
ـ تعیین وضعیت مناسبسازی رختکن و کمد اماکن ورزشی شهر تبریز برای استفاده جانبازان و معلولین
ـ تعیین وضعیت مناسبسازی دوش و سرویس بهداشتی اماکن ورزشی شهر تبریز برای استفاده جانبازان و معلولین
ـ تعیین وضعیت مناسبسازی نیمکتها و جایگاه تماشاگران اماکن ورزشی شهر تبریز برای جانبازان و معلولین
ـ تعیین وضعیت مناسبسازی محل پذیرش و کریدور اماکن ورزشی شهر تبریز برای جانبازان و معلولین
ـ تعیین وضعیت مناسبسازی امکانات ارتباطی اماکن ورزشی شهر تبریز برای استفاده جانبازان و معلولین
ـ تعیین وضعیت مناسبسازی تجهیزات اطفای حریق اماکن ورزشی شهر تبریز برای جانبازان و معلولین
1- 5 : سوالات تحقیق:
1)آیا مسیرهای منتهی به اماکن ورزشی شهر تبریز برای استفاده جانبازان و معلولین وضعیت مناسبی دارند؟ 2)آیا دربهای ورودی و خروجی اماکن ورزشی شهر تبریز برای استفاده معلولین و جانبازان وضعیت مناسبی دارند؟
3)آیا پارکینگ اماکن و تاسیسات ورزشی شهر تبریز برای استفاده جانبازان و معلولین وضعیت مناسبی دارند؟ 4)آیا پله و رمپ اماکن و تاسیسات ورزشی شهر تبریز برای استفاده جانبازان و معلولین وضعیت مناسبی دارند؟ 5)آیا تابلوها، علائم راهنما و هشدار دهنده اماکن و تاسیسات ورزشی شهر تبریز برای استفاده جانبازان و معلولین وضعیت مناسبی دارند؟
6)آیا محل پذیرش و کریدور اماکن و تاسیسات ورزشی شهر تبریز برای استفاده جانبازان و معلولین وضعیت مناسبی دارند؟
7)آیا رختکن و کمد اماکن و تاسیسات ورزشی شهر تبریز برای استفاده جانبازان و معلولین وضعیت مناسبی دارند؟
8)آیا جایگاه تماشاگران اماکن و تاسیسات ورزشی شهر تبریز برای استفاده جانبازان و معلولین وضعیت مناسبی دارند؟
9) آیا دوشها و سرویس بهداشتی اماکن و تاسیسات ورزشی شهر تبریز برای استفاده جانبازان و معلولین وضعیت مناسبی دارند؟
10) آیا امکانات ارتباطی و تلفن عمومی اماکن و تاسیسات ورزشی شهر تبریز برای استفاده جانبازان و معلولین وضعیت مناسبی دارند؟
11) آیا تجهیزات اطفای حریق اماکن و تاسیسات ورزشی شهر تبریز برای استفاده جانبازان و معلولین وضعیت مناسبی دارند؟
