توسعه صادرات غیرنفتی از مهم‌ترین اهداف کشور در سال‌های اخیر به شمار می‌رود. با توجه به اتکای زیاد کشور به صادرات نفت و نوسانات شدید قیمت آن می‌توان به اهمیت صادرات محصولات غیر نفتی پی‌برد. در این راستا به منظور توسعه صادرات غیرنفتی رشد صادرات بخش‌های مختلف اقتصادی کشور ضروری است.
وجود امکانات بالقوه صید و پرورش انواع آبزیان در بخش های شیلات باعث شده است تا این بخش از ظرفیت‌های بالقوه بالایی جهت صادرات برخوردار باشد که در صورت برنامه‌ریزی اصولی می‌توان این بخش را به عنوان یکی از منابع تامین ارز کشور مطرح کرد، اما به دلیل وجود عوامل درونی و بیرونی موثر هنوز صادرات ایران نتوانسته در بخش شیلات جایگاه واقعی خود را پیدا نماید. بنابراین شناخت عوامل موثر بر افزایش صادرات این بخش می‌تواند رشد بسزایی در افزایش صادرات این محصولات داشته باشد.
یکی از مستعدترین اقلام تشکیل‌دهنده صادرات در بخش شیلات میگو می‌باشد، پژوهش حاضر با هدف شناسایی عوامل موثر بر مزیت نسبی صادراتی بر مبنای شاخص مزیت نسبی آشکار بالاسا و ارائه راهکارهایی برای بهبود وضعیت در این صنعت انجام گرفته است.
این مدل بیان می‌دارد که دستیابی به مزیت نسبی صادراتی در صنعت و در نتیجه کسب موقعیت در سطح جهانی تابعی از تاثیر متقابل، تولید داخلی میگوی پرورش یافته، میزان صید میگو از منابع طبیعی، تولید خارجی میگوی پرورش یافته ، میزان صید میگو در جهان، میانگین قیمت میگو فرآوری نشده، میانگین قیمت کلیه محصولات بدست آمده و ارزش پول ملی است.
یافته‌ها و نتایج تحقیق نشان می‌دهد که صنعت میگوی ایران از نظر مزیت صادراتی در وضعیت مناسبی قرار‌نداشته و بهبود این وضعیت در‌گرو برنامه‌ریزی اصولی و مناسب‌تر در بخش تولید و سرمایه‌گذاری بیشتر در این بخش است. در پایان نیز به شناسایی مشکلات این بخش پرداخته و نیز پیشنهاداتی برای بهبود و ارتقا وضعیت این صنعت ارائه گردیده است.
1-1 موضوع تحقیق
اهمیت صادرات غیرنفتی و نقش آن در رشد و توسعه اقتصادی کشورها همواره به عنوان یکی از موضوعات مهم مورد بررسی قرار گرفته است. از این رو میزان اثرگذاری عوامل موثر بر صادرات غیر نفتی می‌تواند به رشد صادرات کمک نماید.
بدون شک کشورهایی که پایه اقتصاد آنها به صورت تک محصولی است، در بحران‌های اقتصادی، بیشتر در معرض خطر قرار می گیرند و آسیب پذیرتر خواهند بود. از این رو توجه به اقتصاد چند محصولی و توسعه در چندین بخش اقتصادی نظیر صنایع و معادن، کشاورزی، خدمات و … می تواند هر کشوری را از بحران‌های اقتصادی مختلف نجات دهد.
سازمان شیلات ایران به عنوان سازمان مسئول برای ساماندهی تولید آبزیان درکشور نسبت به سایر سازما‌ن‌های مسئول در وزارت کشاورزی جوان‌تر و از قدمت کمتری برخوردار می باشد.از نظر تولید مشابه دام و طیور سهم تولید آبزیان در کشور در سال 1389 تنها 13% از کل این گروه از تولیدات می‌باشد و از نظر ارزش افزوده نیز تنها 2% از کل تولیدات کشاورزی است که نشانگر کم‌توجهی به این زیربخش است. هر چند در سال‌های اخیر ارزش غذایی آبزیان برای مصرف انسانی بیشتر نمایان شده و کشورهای توسعه یافته در دو دهه اخیر تلاش بسیاری برای افزایش سرانه مصرف آبزیان بکار گرفته‌اند ولی در ایران کماکان روند مصرف انسانی آبزیان کمتر از نصف متوسط جهانی است و روند افزایش مصرف به کندی در حال افزایش است.[1]
صنعت میگوی ایران نیز که در زیر مجوعه صنایع شیلات قرار می‌گیرد، می‌تواند به عنوان یکی از صنایع مهم‌غیرنفتی در سبد صادراتی کشور، نقش موثری را به خود اختصاص دهد. اما متاسفانه در سال‌های اخیر صادرات میگوی ایران در مقایسه با صادرات جهانی با نوسانات شدیدی رو‌به‌رو بوده است.
اما سوال اساسی که در این پایانامه قصد داریم به بررسی و در نهایت پاسخ‌گویی به آن بپردازیم این است که، سایر کشورهای صادر‌کننده این محصول ارزشمند نسبت به کشورمان از چه ویژگی‌های مثبتی برخوردار هستند تا بتوانیم با شناسایی این ویژگی‌ها گامی مثبت را در جهت ارتقائ وضعیت رقابتی این صنعت برداریم.
1-2 تشریح و بیان مساله
با بررسی اطلاعات ارائه شده از سالنامه شیلات ایران می‌توان دریافت که با وجود توسعه جهانی صنعت پرورش میگو و نیز افزایش سهم آن در تجارت آبزیان متاسفانه صادرات این محصول در ایران در طی سال‌های قبل نه تنها افزایش نیافته بلکه در بسیاری از ادوار کاهش چشمگیری داشته و باعث ایجاد نوسانات شدیدی از لحاظ مقداری و ارزشی (دلاری) گردیده است.[2]
نمودار 1- 1 میزان صادرات میگو[2]
در طول دهه 1340 میگوی ایران به 5 کشور صادر شده است . در طول دهه 1350 که مصادف با وقوع انقلاب و برخی ناآرامی‌ها در کشور بود حداکثر صادرات میگو به 1000 تن بالغ شده که به 7 کشور صادر گردیده است.
درواقع در طول سال‌های 38-58 تعداد بازارهای صادراتی میگو حداکثر 8 کشور بوده است . در طول دهه 1360 بخصوص از سال‌های 1367 میزان صادرات میگو به یکباره از لحاظ وزنی افزایش یافته است . بطوریکه صادرات میگو از 75 تن در سال 1359به1066 تن در سال 1369 افزایش یافته است. [3]
در سال 1372 به بعد تعداد بازارهای صادراتی به دلیل حجم بالای تولید و صادرات و فعالیت شرکت‌های صادراتی حدود بیش از 2 برابر افزایش یافته است . بر اساس اطلاعات ارائه شده، در سال 77 -79 تعداد بازارهای هدف 12 کشور بوده است. در سال 80 تعداد بازارهای هدف به 10 کشور کاهش یافت . در حالیکه در سال‌های 81 و 82تعداد کشورهای واردکننده میگوی ایران به ترتیب به 18 و 17 کشور رسید. [3]
در سال 80 تعداد بازارهای هدف به 10 کشور کاهش یافت . در حالیکه در سال‌های 81 و 82 تعداد کشورهای واردکننده میگوی ایران به ترتیب به 18 و 17 کشور رسید . [3]
در دهه 80 وضعیت صادراتی میگوی ایران به علل بسیاری از یک روند رو به رشد ثابت برخوردار نبوده و با مشکلات بسیاری مواجه گردیده که به آن خواهیم پرداخت.[2]
سوالی که در اینجا مطرح می‌گردد این است که چرا این صنعت باید با چنین نوساناتی در صادرات خود رو‌به‌رو گردد در حالیکه اگر طی این سال ها تحقیقی انجام می‌گرفت، حداقل با شناسایی مزیت‌های نسبی این محصول ارزشمند و عوامل اثر‌گذار بر آن می‌توانست رشد پایدار خود را ادامه دهد.
در این راستا قصد داریم مزیت نسبی صادراتی کشورهای تولید کننده و صادر کننده میگو را از طریق شاخص مزیت نسبی آشکار بالاسا با یکدیگر مقایسه کنیم. پس از محاسبه این شاخص به بررسی عوامل موثر بر مزیت صادراتی در صادرات این کالای ارزشمند خواهیم پرداخت.
علاوه بر این ما در این تحقیق سعی خواهیم کرد با بررسی مزیت نسبی ایران در صادرات میگو و عوامل موثر بر‌آن ، به شناسایی موانع و مشکلات پرداخته و با ارائه راهکارهای مربوطه به دست اندرکاران و سیاست گذاران صادراتی کشور در اعتلای این صنعت یاری رسانیم. در این راستا بکارگیری یک مدل جامع می‌تواند صحت و جامع بودن بررسی انجام شده را تضمین کند.
1-3 اهمیت و ضرورت حل مساله
آمار مربوط به سال‌های اخیر نشان می‌دهد که این صنعت با تحولات و مشکلات عدیده ای به‌ویژه از سال 1387 و با اجرای طرح هدفمند
کردن یارانه ها و پیامدهای مثبت و منفی مربوط به آن نظیر افزایش قیمت و کاهش تولید رو‌به‌رو بوده است بنابراین ضرورت انجام تحقیق در این صنعت بیش از پیش روشن می‌شود. متأسفانه علی‌رغم نقشی که این صنعت در اشتغال، صادرات، افزایش درآمدهای ارزی و … دارد؛ تاکنون بطور علمی به بررسی نقاط قوت و ضعف این صنعت پرداخته نشده است، در حالیکه انجام تحقیقات جامع و اطلاع رسانی صحیح از سوی دولت می‌تواند سرمایه‌های کشور را در جهت تقویت بخش‌های مرتبط با این صنعت مثل صنایع تولید غذای میگو، صنایع فرآوری میگو و صنایع بسته‌بندی میگو هدایت کند و موجبات ایجاد اشتغال، افزایش درآمد ارزی و پیشرفت صنایع مرتبط با آن را در حد استانداردهای بین المللی فراهم کند.
جهت توسعه صادرات غیرنفتی، با شناسایی اولویت‌های سرمایه‌گذاری؛ توان کشور و سرمایه‌گذاران و کارآفرینان داخلی باید بر بخش‌هایی متمرکز شود که به تقویت و ایجاد مزیت‌های رقابتی آنها کمک می‌کند.
امید است این تحقیق به عنوان راهنمایی برای اقدامات آتی دولت و سرمایه گذاران در بخش‌های صادراتی مورد استفاده قرار گیرد و پیشنهاداتی را برای صادرکنندگان جهت تقویت بخش های ضعیف تر، و در نهایت توسعه صادرات این محصولات ارائه نماید.
1-4 گزاره های مسئله
از موضوع تحقیق خاص‌تر است و دامنه‌ی مسئله‌ی تحقیق را محدود می‌نماید. گزاره های مسئله محقق را در تدوین طرح و گزارش تحقیق هدایت می‌کند. برای عملی بودن یک تحقیق، موضوع به مسئله‌ی خاصی محدود می‌شود. اگر مسئله کلی و یا دارای متغیرها و مفاهیم متعدد باشد، تفسیر نتایج آن مشکل خواهد بود. لذا مسئله باید چنان بیان شود که محدود باشد.
1-4-1 اهداف تحقیق
هدف از انجام این تحقیق بررسی مزیت نسبی ایران در صادرات میگو نسبت به کشورهای صادر کننده دیگر است که قصد داریم در این تحقیق آن را مورد بررسی قرار دهیم.
در واقع اهداف اصلی این تحقیق شامل موارد زیر است:
- بررسی مزیت نسبی ایران در صادرات میگو
- شناسایی عوامل موثر در صادرات صنعت میگو
- شناسایی مشکلات و ارائه راهکارهایی جهت افزایش مزیت نسبی در صنعت میگو
1-4-2 سؤالات تحقیق
- چه عواملی بر مزیت نسبی صادرات میگوی ایران تاثیر دارد؟
1-4-3 فرضیههای تحقیق
- میزان تولید داخلی بر مزیت نسبی ایران در صادرات میگو تاثیر دارد.
- میزان تولید رقبا بر مزیت نسبی ایران در صادرات میگو تاثیر دارد.
- میانگین قیمت میگوی یخ زده فرآوری نشده در صادرات میگو تاثیر دارد.
- میانگین قیمت کلیه محصولات بدست آمده از میگو در صادرات میگو تاثیر دارد.
- نرخ ارز بر مزیت نسبی ایران در صادرات میگو تاثیر دارد.
1-5 تعریف واژهها و اصطلاحات فنی و تخصصی
شیلات: به فعالیت‌هایی گفته می‌شود که در بخش‌های صید و صیادی، تکثیر، پرورش و فرآوری آبزیان انجام می‌شود.[2]
آبزیان: عبارتند از کلیه موجودات زنده اعم از جانوری و گیاهی آب‌های شیرین ، شور ولب شور دریا و یا موجوداتی که مراحلی از چرخه زندگی )رشد و نمو تخم، لارو، نوزادی و…( ویامدت زیادی از عمر خود را در آب طی می‌کنند.[2]
پرورش‌آبزیان: به مجموعه فعالیت‌هایی گفته می‌شود که شامل کشت، نگهداری و برداشت انواع آبزیان است. این فعالیت می‌تواند شامل آماده‌سازی، ذخیره‌سازی آب و هوادهی، غذادهی، اقدامات بهداشتی و حتی اعمال روش‌های نگهداری و فرآوری مقدماتی در محدوده استخرها یا مزارع پرورش آبزیان می‌باشد.[2]
آبزیان پرورشی: به موجودات گیاهی و جانوری گفته می‌شود که در تمامی منابع آبی داخلی اعم ازطبیعی و مصنوعی، ساحلی و دریا پرورش داده می‌شوند.[2]
بچه میگوی تولید شده: به آخرین مرحله‌ی لارو تولید شده در مراکز تکثیر میگو گفته می‌شود که آماده‌ی ذخیره سازی در مزارع پرورش میگو یا رها سازی در دریا می‌باشد.[2]
بچه میگوی رهاسازی شده: به میگوی حاصل از تکثیر با وزن حداقل یک تا سه گرم گفته می‌شود که به منظورحفظ نسل و بازسازی ذخایر این آبزی در اکوسیستم‌های آبی طبیعی ) دریا،دریاچه و( … رهاسازی می‌شود.[2]
مزارع پرورش آبزیان: به مجموعه‌ای از استخرها، کانال‌های آب، خروجی زهکشی و تاسیسات مرتبط نظیر انبار، نگهبانی، سرایداری و مدیریت گفته می‌شود که با هدف آبزی پروری به وجود آمده است.[2]
مساحت مفید مزارع پرورش آبزیان: سطح قابل آبگیری در مزارع پرورش آبزیان است که در آن فعالیت آبزی پروری انجام می‌شود.[2]
مزیت نسبی: عبارت است از توانایی و اقتدار یک کشور در تولید و صدور کالایی با هزینه ارزانتر و کیفیت بالاتر و یا عبارت است از توانایی کالا در بازار هدف با هزینه ارزانتر و کیفیت بالاتر در مقایسه با سایر کشورها.
1-6 متغیرهای مورد مطالعه
مزیت نسبی آشکار: این شاخص به بررسی ساختار صادرات ملی در مقابل ساختار صادرات جهانی برای کالای موردنظر میپردازد.
شاخص مزیت نسبی آشکار شده مقادیری بین صفر و بی‌نهایت را می‌تواند اختیار کند. مقادیر بزرگتر از یک بیانگر وجود مزیت نسبی در تولید کالای مورد نظر است و مقادیر بین صفر و یک نشانه عدم وجود مزیت نسبی است.[4]
تغییرات این شاخص طی زمان می‌تواند بیانگر تغییر جایگاه مزیت نسبی یک کالا تلقی شود که این تغییر ممکن است به دلایلی همچون کاهش هزینه نسبی تولید کالا، تغییر در نرخ مبادله ارز و یا تغییر در موانع تجاری داخلی و یا کشورهای متقاضی کالا باشد.[5]
: ارزش صادرات کالای مورد نظر i از کشور j
: ارزش کل صادرات کشور مورد مطالعه
: ارزش صادرات کالای مورد نظر i در سطح جهانی
: ارزش کل صادرات جهانی
متغیرهای مورد بررسی در قالب یک مدل مفهومی و شرح چگونگی بررسی و اندازه گیری متغیرها:
متغیر وابسته در این مقاله مزیت نسبی میگوی ایران در بازارهای جهانی است که قصد داریم به بررسی وضعیت آن بپردازیم.
برای محاسبه این متغیر از چهار متغیر: Exa (صادرات کالای x در کشور a)، Eta (کل صادرات کالا در کشورa)، Exw (کل صادرات کالای x در جهان) و Etw (کل صادرات کالا در جهان) استفاده خواهد شد.
همچنین قصد داریم جهت شناسایی عوامل موثر بر این شاخص و همچنین نوع رابطه آنها از الگوی رگرسیونی زیر استفاده نماییم:
RCA = C+a1PIRICAP+a2 PIRIAQC+ a3PTCAP+a4PTAQC+ a5DTR + a6VAvgFr+ a7VAvgT+U
RCA: شاخص مزیت نسبی صادراتی
PIRICAP: میزان صید میگوی دریایی در ایران (هزار تن)
PIRIAQC: میزان تولید میگوی پرورشی در ایران (هزار تن)
PTCAP : میزان صید میگوی دریایی در جهان (هزار تن)
PTAQC: میزان تولید میگوی پرورشی در جهان (هزار تن)
DTR: ارزش تبدیل دلار به ریال در بازار ایران (ریال)
VAvgnpF: میانگین قیمت میگوی یخ زده فرآوری نشده (دلار)
VAvgT: میانگین قیمت کلیه محصولات بدست آمده از میگو (دلار)
C: جمله ثابت رگرسیون
U: جمله اختلال
منابع فصل اول
- ابراهیمی نژاد, میگل, شیلات و آبزیان کشور؛ چالش ها و پتانسیل ها. مرکز تحقیقات استراتژیک, 1391.
- بودجه, دفتر برنامه ریزی و, سالنامه آماری سازمان شیلات ایران1390, تهران: سازمان شیلات ایران.
- طوسی, ماندانا, وضعیت تولید ، بازار داخلی و صادرات آبزیان پرورشی. 1383.
- Laursen, Keld, Revealed Comparative Advantage and the Alternatives as Measures of International Specialisation. Department of Industrial Economics and Strategy, 1998.
- اسماعیل, سلامی حبیب اله ،پیش بهار, تغییرات الگوی مزیت نسبی محصولات کشاورزی در ایران: تحلیلی کاربردی با استفاده از شاخص های مزیت نسبی ابراز شده. قتصاد کشاورزی و توسعه 1380.
Revealed Comparative Advantage (RCA)
Balasa
