ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ ﻫﻮاﻳﻲ از اﻣﻮر زﻳﺮﺑﻨﺎﻳﻲ و ﻳﻜﻲ از اﺟﺰای ﻣﻬﻢ ﭼﺮﺧﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ و ﻣﺼﺮف ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ‌آﻳﺪ ﻛـﻪ در ﺳﻴـﺴﺘﻢ ﻣﻠﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎ در ﺑﺨﺶ ﺧﺪﻣﺎت ﻗﺮار ﻣﻲ­ﮔﻴﺮد. ﺗﺮدﻳﺪی ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ رﺷﺪ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﮔﺮدﺷﮕﺮی ﻣﺪﻳﻮن ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و اﻣﺮوزه ﻳﻜﻲ از ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎی ﺳﻨﺠﺶ ﺳﻄﺢ ﺗﻮﺳﻌﻪﻳﺎﻓﺘﮕﻲ ﻫﺮ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ، ﻧﻈﺎم ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ آن ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﺳﺖ. ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺑﺎل­ﻫﺎی ﭘﺮﻧﺪه وﺟﻬﺎﻧﮕﺮدی ﺧﻮد ﭘﺮﻧﺪه اﺳﺖﻛﻪ در ﺻﻮرت ﺿﻌﻒ ﻳﺎ ﻧﺒﻮد ﺑﺎل‌ﻫﺎ ﻫﻴﭻ ﭘﺮﻧﺪه‌ای ﻗﺎدر ﺑﻪ ﭘﺮواز ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد. اﻣﺮوزه ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻧﻮع ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ، ﺧﺼﻮﺻﺎً در ﺟﻬﺎﻧﮕﺮدی ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ ﻫﻮاﻳﻲ اﺳﺖ. ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻋﺪم ﺗﻮﺳﻌﻪ و پیشرفت در ﺣﻤﻞ وﻧﻘﻞ ﻫﻮاﻳﻲ ﻳﻜﻲ از ﻣﺸﻜﻼت ﻛﺸﻮرﻫﺎی درﺣﺎل ﺗﻮﺳﻌﻪ در زﻣﻴﻨﻪ ﺟﻬﺎﻧﮕﺮدی ﺑﻴﻦ­اﻟﻤﻠﻠﻲ اﺳﺖ.

امروزه گردشگری دینی، در اجزای متعدد و انواع مختلف، در قالب ساختار و ابعاد وسیع اش، توانسته خود را در متن گردشگری جهانی جای دهد. این گونه از گردشگری وابسته به عوامل متعددی می‌باشد که از همپوشی زیارت و گردشگری سر برآورده است.

گردشگری دینی همچون دیگر گونه های گردشگری در قالب الگوهای فضایی گردشگری شهری و گردشگری روستایی قرار می‌گیرد. این بدان معنا است که وجود جاذبه های گردشگری دینی در ابعاد جغرافیایی ـ فضایی شهر یا روستا، نقش با اهمیتی در الگویابی فضایی گردشگری دینی دارد. از بعد دیگر گردشگری دینی یکی از اجزا گردشگری فرهنگی محسوب می‌شود. در واقع در تقسیم بندی بازار گردشگری، گردشگری دینی در یک کلیت فراگیر بازار نوعی از گردشگری فرهنگی محسوب می‌شود. گردشگری فرهنگی عبارت است از « حرکت انسان‌ها برای جاذبه های فرهنگی خاص همچون مکان‌های میراث، نشانه های زیبا شناختی و فرهنگی، هنرها و نمایش‌ها، که خارج از مکان معمولی سکونت قرار دارد» (پاپلی یزدی و سقایی، 1391). این تعریف گستره گردشگری فرهنگی را نشان می‌دهد و از آنجا که به طور کلی مذهب مسئول و زیر بنای اکثر میراث های معماری، ‌هنری و نظیر اینها بوده و در واقع به عنوان بخشی از فرهنگ انسان‌ها محسوب می‌شود. بنابراین می‌توان گردشگری فرهنگی را باید به عنوان گردشگر در فضای مذهب نیز دسته‌بندی کنیم و گردشگری دینی را جزیی از گردشگری فرهنگی به حساب آوریم. در این بین می‌توان فرآیند گردشگری فرهنگی را شروع وآغازی از نقطه صفر تقدس تا رسیدن به گردشگری دینی وزیارت با تقدس حداکثر در نظر گرفت (سقایی و جهان تیغ، 1390).

بر مبنای مباحث فوق گردشگری مذهبی حجم حداکثری از جریان زیارت را در برمی‌گیرد. در چارچوب یک نگرش ساختاری، مقصد گردشگری مذهبی (در اینجا مشهد) نیازمند شکل دادن به یک ساختارگردشگری مخصوص به خود می‌باشد تا در این ساختار عرضه محصول گردشگری مذهبی در ارائه به مشتری فراهم آید. در ساختار گردشگری تولید شده حاصل از کنش گردشگری در مقاصد آنچه تبلور دارد محصولی است که از ترکیب اجزا مختلفی همچون جاذبه، دسترسی، خدمات مهمان نوازی، امکانات و تسهیلات زیربنایی و عناصر نهادی سازمانی شکل می‌گیرد (سقایی، 1385). حمل و نقل هوایی در این بین بخشی از عنصر دسترسی در محصول گردشگری محسوب شده که به نوبه خود جایگاه با اهمیتی را دارا می‌باشد. به گونه‌ای در کلانشهر مشهد حدود 85 درصد گردشگران خارجی (یا بین‌المللی) به محصول گردشگری مذهبی شهر مشهد از طریق حمل و نقل هوایی دسترسی دارند (سقایی، 1390) این خود گویای اهمیت حمل و نقل هوایی در ساختار گردشگری مذهبی در شهر مشهد است. با توجه به مباحث مطرح شده در این پایان نامه در چارچوب دیدگاه ساختاری به بررسی حمل و نقل هوایی در توسعه محصول گردشگری مذهبی پرداخته می‌شود.

1-2 بیان مسئله

امروزه گردشگری مذهبی با همه اجزا وگونه‌های مختلف آن به سبب ویژگی­های ساختاری وکارکردی خاص، توانسته خود را در متن گردشگری جهانی جای دهد به طوریکه حوزه نفوذ آن سراسرجهان را فرا گرفته است. در این راستا مقاصد گردشگری مذهبی در جهان سالانه پذیرای تعداد کثیری از زائران و گردشگران هستند. از جمله این مقاصد گردشگری مذهبی، شهر مشهد است که مرقد مطهر امام رضا (ع) است. پیدایش، حیات، شکل گیری، رشدوتوسعه شهرمذهبی مشهد محصول ارتباط بین شهر با مضمون مذهبی و محیط طبیعی آن است. در واقع مشهد به عنوان یک شهر مذهبی سالانه پذیرای بیست میلیون نفر زائر و گردشگر است. این حجم بالا از سفرهای گردشگری به مشهد از طرق مختلفی انجام می‌گیرد.در این میان حمل ونقل، بالاخص حمل ونقل هوایی اهمیت بسزایی درجذب گردشگران بخصوص گردشگران خارجی به شهر مشهد دارد.حدود 83 درصد زائران و گردشگران خارجی جهت سفر به شهر مشهد از هواپیما استفاده می‌کنند و همچنین حدود 7 درصد زائران و گردشگران داخلی نیز از هواپیما جهت سفر به مشهد استفاده می‌کنند. نتایج تحقیقات نشان می‌دهد

 رایج­ترین وسیله سفر زائران خارجی به مشهد هواپیما بوده و قریب به 1/83 درصد با هواپیما، به مشهد مسافرت می­کنند. به هرحال، شکی نیست که جهت افزایش تردد مسافران، تبادل کالا و…. میان کلان شهر مشهد و کشورهای همسایه لزوم توجه به برخی زیرساختها، ضوابط ومقررات، تجهیزات وامکانات و از همه مهمتر قابلیت­ها وپتانسیل­های موجود در صنعت حمل ونقل باید مورد توجه قرار گیرد که در این زمینه حمل و نقل هوایی در زمینه جذب گردشگران خارجی در اولویت اول می‌باشد. بنابراین نیاز به شناسایی نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید این صنعت در کلانشهر مشهد به منظور شناخت نقش و جایگاه حمل ونقل هوایی با تاکید برگردشگران خارجی در توسعه گردشگری مذهبی در این شهر است.

1-3 اهمیت و ضرورت انجام پژوهش

در رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﺑﻌﺪ از ارﺗﺒﺎﻃﺎت دﻳﭙﻠﻤﺎﺳﻲ و اﻳﺠﺎد دﻓﺎﺗﺮ ﻛﻨﺴﻮﻟﻲ، ﺷﺮﻛﺖﻫﺎی ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎﻳﻲ ﺣﺮف اول را ﻣﻲزنند. ﺣﻀﻮر ﻧﺴﻞ ﺟﺪﻳﺪ ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎﻫﺎی ﻣﺪرن، رﺷﺪ ﺳﺮﻳﻊ ﺣﺠﻢ ﺗﺮاﻓﻴﻚ ﻫﻮاﻳﻲ وﺗﻘﺎﺿﺎی ﺳﻔﺮ ﻫﻮاﻳﻲ درﻛﻨﺎر اﺻﺎﻟﺖ ﻣﻮﺿﻮع اﻧﺘﺨﺎب ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﺴﻴﺮ، اﻣﻦ­ﺗﺮﻳﻦ راه، ﺳﺮیع­ترین و ﺳﺎﻟﻢ­ﺗﺮﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ ﺑﺎ رﻋﺎﻳﺖ اﺻﻞ ﺣﺪاﻗﻞ زﻣﺎن و ﻫﺰﻳﻨﻪ زﻳﺮ ﺑﺨﺶ ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ ﻫﻮاﻳﻲ اﺳﺖ. آنچه در این صنعت اهمیت دارد دامنه آن است که در تولید و ارائه خدمات گردشگری به صورت مستقیم و غیرمستقیم اثرگذار می­باشد. گردشگری پدیده پیچیده­ای است و توصیف آن به صورتی موجز و خلاصه دشوار است. پیچیدگی دامنه گردشگری زمانی بیشتر قابل تأمل می­شود که نقش سازمان­های مختلف دولتی، غیرانتفاعی و خصوصی در کنار بخش­های مشخصی نظیر صنایع حمل و نقل بر تولید و ارائه خدمات به گردش­پذیر جلوه می­کند.

حمل و نقل به عنوان یکی از اجزاء کلیدی در ساختار صنعت گردشگری محسوب می­شود. بنابراین گردشگری تنها زمانی تبدیل به یک پدیده جهانی شد که صنعت حمل و نقل هوایی پس از مقررات­زدایی به تکامل خود نزدیک شده بود.

امروزه گردشگری در جهان توسعه فراوانی یافته است، گردشگری یکی از بزرگترین و گسترده­ترین فعالیت­های اقتصادی در جهان محسوب می­شود. بسیاری از کشورها از این راه توانسته­‏اند وضعیت خود را بهبود ببخشند و از مشکلاتی مانندبیکاری، پایین بودن سطح درآمدسرانه و کمبود درآمد ارزی خویش بکاهند.

امروزه به قدری در توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورها اهمیت دارد که اقتصاددانان آن را صادرات نامرئی نیز می‌نامند. گردشگران تنها با هدف بازدید از مکان­ها، تفریح، استراحت و شنا به مسافرت نمی­روند، بلکه می­کوشند تا به تجربه­های ارزشمندتری نیز به دست آورند. برخی از گردشگران جهت بهره­مندی از جنبه‌های معنوی و دینی سفر می­کنند از جمله این دسته گردشگران آنانی هستند که جهت به جا آوردن آداب و فرائض دینی به مقاصد مذهبی سفر می­کنند که به عنوان گردشگران مذهبی شناخته میشوند. گردشگری مذهبی یکی از قدیمی­ترین وپر رونق­ترین گردشگری­های گذشته و حال در سراسرجهان است که قدمت آن به اندازه قدمت فرهنگ دینی است. زیارت و گردشگری مذهبی که ریشه درباورها واعتقادهای دینی- مذهبی دارد به مفهوم تخصصی خود فراتر از وابستگی به زمان و اوقات فراغت است.

ایران به عنوان یک مقصد جذاب گردشگری، بی­شک ظرفیت جذب گردشگران بسیاری را دارد که در عرصه­ی تعامل جامعه میزبان­-­میهمان علاوه بر منابع اقتصادی چشمگیر، قابلیت توسعه فرهنگی و نیز ارائه سیمای مثبتی از کشور را می­تواند داشته باشد. کلانشهرمشهد هرساله پذیرای میلیونی زائران آن حرم مطهر است. بنا به بررسی‌های انجام شده تعدادزائران وگردشگران ورودی به مشهددرسال1390 معادل بیست میلیون برآورد گردیده است که بیشترین تعداد گردشگران را گردشگران خارجی بویژه گردشگران عرب کشورهای خلیج فارس تشکیل میدهند و تمایل روزافزونی نیز به مشارکت در حوزه‌های گوناگون ازجمله سرمایه گذاری در طرح‌ها وپروژه‌های عمرانی شهر مشهد (بخصوص در حوزه گردشگری) دارند. لذا یکی از مسائل و مشکلات قابل بحث صنعت حمل ونقل دراین مقصد گردشگری می­باشد که میتوان با ارائه تدابیر و راهکارهای مناسب سهم عمده‌ای درجذب گردشگری این شهر ایفا نمود. همچنین از آنجا که نسبت به گردشگر داخلی تعداد گردشگران خارجی برای ایجاد یک اشتغال در مشهد کمتر می‌باشد با افزایش تعداد گردشگران خارجی از طریق حمل و نقل هوایی، اشتغال توسعه یافته و نرخ بیکاری در شهر مشهد کاهش می‌یابد. همچنین توسعه حمل و نقل هوایی و دسترسی راحت تر گردشگران خارجی تکرر سفر را به شهر مشهد فراهم می‌آورد.

1-4 اهداف پژوهش

1-4-1- هدف اصلی

تبیین نقش و جایگاه حمل و نقل هوایی در توسعه گردشگران مذهبی خارجی به کلان­شهر مشهد

1-4-2- اهداف فرعی

• أ‌. شناخت نقاط قوت حمل و نقل هوایی در توسعه گردشگران مذهبی خارجی به کلان­شهر مشهد
• ب‌. شناخت نقاط ضعف حمل و نقل هوایی در توسعه گردشگران مذهبی خارجی به کلان­شهر مشهد
• ت‌. شناخت نقاط فرصت حمل و نقل هوایی در توسعه گردشگران مذهبی خارجی به کلان­شهر مشهد
• ث‌. شناخت نقاط تهدید حمل و نقل هوایی در توسعه گردشگران مذهبی خارجی به کلان­شهر مشهد
• ج‌. شناخت جایگاه حمل و نقل هوایی در توسعه گردشگران مذهبی خارجی به کلان ­شهر مشهد

1-5 فرضیات پژوهش

1-5-1- فرضیه اصلی

به نظر می­رسد بین صتعت حمل و نقل هوایی و توسعه گردشگران مذهبی خارجی به کلان­شهر مشهد رابطه معناداری وجود دارد.

1-5-2- فرضیه فرعی

• أ‌. به نظر می­رسد صتعت حمل و نقل هوایی مشهد در جایگاه نسبتا مناسبی با توجه به هدف توسعه گردشگران مذهبی خارجی قرار دارد.
• ب‌. به نظر می­رسد بین تعداد کم پروازهای بین­المللی شهر مشهد و جذب گردشگران مذهبی خارجی به مشهد رابطه معناداری وجود دارد.
• ت‌. به نظر می­رسد بین میزان دسترسی به هواپیماهای پهن پیکر با ظرفیت بالا در فرودگاه شهر مشهد و جذب گردشگران مذهبی خارجی به این شهر رابطه معناداری وجود دارد.
• ث‌. به نظر می­رسد بین فرسوده بودن(ایمنی) ناوگان حمل و نقل هوایی شهر مشهد و جذب گردشگران مذهبی خارجی به این شهر رابطه معناداری وجود دارد.
• ج‌. به نظر می­رسد بین تعرفه بلیط پروازهای خارجی شهر مشهد و جذب گردشگران مذهبی خارجی به این شهر رابطه معناداری وجود دارد.
• ح‌. به نظر می­رسد بین ارائه خدمات کیفیت سرویس و خدمات ارایه شده در محیط فرودگاه و در داخل هواپیما در پروازهای خارجی شهر مشهد و افزایش جذب گردشگران خارجی به این شهر رابطه معناداری وجود دارد.

1-6 متغیرهای پژوهش

1-6-1- متغیرهای مستقل

متغیرهای مستقل این تحقیق شامل تعداد پروازهای بین­المللی شهر مشهد، میزان دسترسی به هواپیماهای پهن پیکر با ظرفیت بالا در فرودگاه مشهد، فرسوده بودن(ایمنی) ناوگان حمل و نقل هوایی شهر مشهد، تعرفه بلیط پروازهای خارجی شهر مشهد، ارائه خدمات کیفیت سرویس و خدمات ارایه شده در محیط فرودگاه و در داخل هواپیما در پروازهای خارجی شهر مشهد می­باشند.

1-6-2- متغیر وابسته

متغیر وابسته در این تحقیق سطح جذب گردشگران مذهبی خارجی می­باشد.

1-7 تعاریف اصطلاحات

1-7-1- تعاریف نظری

• أ‌. حمل ونقل هوایی جابه جایی هوایی بوسیله هر گونه هواگرد را حمل و نقل هوائی گویند.
• ب‌. ﺗﻮرﻳﺴﺖ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻋﻨﺼﺮ جهانگردی اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﺮﻛﺖ اﻧﺴﺎن و ﺟﺎ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ او ﻣﺒﻨﺎی اوﻟﻴﻪ ﺟﻬﺎﻧﮕﺮدی ﺷﻜﻞ ﻣﻲ­گیرد.
• ت‌. گردشگر خارجی فردی که از مناطق مختلف جهان با انگیزه­های مختلف از جمله انگیزه­های مذهبی به شهر مشهد سفر می­کند و حداقل 24 ساعت و حداکثر یک­سال در شهر مشهد اقامت کند.
• ث‌. گردشگر مذهبی؛ فردی است که با انگیزه‌های چندگانه در کنار انگیزه زیارت امام رضا (ع) به شهر مشهد سفر می‌کند و حداقل یک شب در مشهد اقامت دارد.

1 تعریف واژه توریسم

گردشگری عبارت است از گذران اختیاری مدتی از اوقات فراغت خویش در مکانی غیر از محل سکونت دائمی به قصد التذاذهای گردشگری. برخی دیگر، گردشگری را به عنوان مسافرت برای تفریح و اراده خدمات برای این عمل تعریف کرده‌اند. تعریف جامع تری نیز به وسیله سازمان جهانی گردشگری از توریسم ارائه شد ه است

گردشگری یک صنعت خدماتی است که شامل تعدادی از ترکیبات مادی و غیرمادی می‌باشد. عناصر مادی شامل سیستم‌های حمل و نقل (هوایی، راه آهن، جاده ای)، پذیرایی (مسکن، غذا، تورها) و خدمات مربوط به آن نظیر خدمات بانکی، بیمه، بهداشتی و ایمنی می‌شود. عناصر غیرمادی شامل استراحت، آرامش، فرهنگ، ماجراجویی و تجربیات جدید و متنوع می‌باشد.

گردشگری با مختصات امروزی، پدیده‌ای نوظهور است که همساز با تکامل تکنولوژیک و تحولات فرهنگی مدرنیته سر برآورد. تا قرن نوزده، توان مسافرت رفتن (‌به جز سفرهای کاری) در اختیار عده محدودی از افراد جامعه قرار داشت و خود مسافرت، نشانه پایگاه اجتماعی فرد بود. در اواخر قرن نوزده، توسعه را‌ه آهن بود که برای نخستین بار امکان مسافرت توده‌ها را فراهم کرد . تا پیش از آن مسافرت‌های دسته جمعی در قالب کاروان‌های مسافرتی انجام می‌شد در این مسافرت‌ها معمولا نجبا و اشراف و افراد حکومتی برای ماموریت‌های دولتی یا کسب دانش حضور داشتند. اما گردشگری بین الملل بعد از جنگ جهانی دوم تبدیل به یک پدیده فراگیر شد. این گسترش و توسعه در پی صنعتی شدن، بالا رفتن سطح استاندادرهای زندگی، کوتاه شدن ساعات کار، طولانی شدن تعطیلات با حقوق و همچنین پیشرفت سریع حمل و نقل روی داد. به این عوامل باید افزایش انگیزه مسافرت را نیز بیفزاییم (کوهن، 1996 54).

مطالعه گردشگری مبتنی بر دسته بندی انواع گردشگری به لحاظ شکل، محتوا، هدف غالب و عاملان آن است. طبق یک تلقی کلی، گردشگری عبارت است از آثار برآمده از مسافرت و اقامت خارجی‌ها در مکان‌های خاص. وقتی این اقامت موقتی است و به سفر کاری یا شغل معطوف نمی شود؛ برای کسب رضایت خاطر، لذت و تجدید قواست. از این منظر می‌توان گردشگری را به داخلی، خارجی، ملی و بین‌المللی تقسیم نمود. در مقابل گروهی فعالیت‌های شغلی و کاری در سفر را درون مقوله گردشگری جای می‌دهند و عنصر زمان اقامت را به آن می‌افزایند. مدت این مسافرت نباید کمتر از یک شب و بیشتر از یک سال باشد.