از جمله ابعاد جریان عاشورا که کمتر به آن پرداخته شده است، بررسی این واقعه‌ی عظیم به عنوان بخشی از سیره‌ی عملی امام حسین(ع) است. می‌دانیم که سیره‌ی معصوم(ع) حجّت شرعی و یکی از منابع مهمّ استنباط احکام فقهی است، لکن تنها تعداد معدودی از فقها به قیام امام حسین(ع) متعرّض شده و آن را مورد بحث و احیاناً استناد فقهی قرار داده‌اند. نوشتار حاضر درصدد تبیین و تحلیل ریشه‌ها و عوامل عدم استناد فقها به جریان عاشوراست. یکی از دلایل این عدم استناد، که توسّط برخی مطرح شده، ادّعای «عدم انطباق با موازین فقهی» است. در این راستا ابتدا مواردی که نسبت به قیام امام (ع)مورد اشکال فقهی قرار گرفته، مطرح شده و سپس با ادلّه‌ی فقهی ثابت شده که این عدم انطباق، در مورد قیام امام (ع)صادق نیست. در ادامه، «تکلیف شخصی بودن»، به‌عنوان دلیل دیگری بر عدم استناد مطرح شده و مورد تحلیل فقهی قرار گرفته و این دلیل نیز رد شده است. در پایان پس از ردّ دلایل عدم استناد، فقه عاشورایی امام خمینی; به‌عنوان نمونه‌ی بارزی از امکان استناد فقهی به این واقعه‌ی عظیم و الگوپذیری از آن در فقه سیاسی خویش، به‌ویژه در خلق انقلاب اسلامی ایران، مورد بحث قرار گرفته و امکان استناد فقهی به واقعه‌ی عاشورا اثبات شده است.

کلیدواژه‌ها: عاشورا، فقه عاشورایی، امام حسین(ع).

«فهرست مطالب»

 

1. بیان مسئله. Error! Bookmark not defined.
2. ضرورت تحقیق.. 1
3. پیشینه‌ی تحقیق.. 2
4. سؤالات…. 3
5. فرضیه‌ها 3
6. روش تحقیق.. 4

 

فصل اوّل: کلّیّات

بخش اوّل: تعاریف و مفاهیم

گفتار اوّل: پیشینه‌ی عاشورا 6

1. تاریخ عاشورا 6
2. عاشورا در لغت… 6
3. گذاری.. 7
4. عاشورا در میان یهودیان پیش از اسلام. 8
5. عاشورا در میان مسیحیان پیش از اسلام‏. 8
6. عاشورا در میان قریش جاهلیّت‏… 8
7. ی رمضان‏. 9
8. ی رمضان‏. 9
9. ی کربلا.. 10

گفتار دوم: واقعه‌ی عاشورا 12

1. ی عاشورا 12
2. ی عاشورا Error! Bookmark not defined.
3. ی عاشورا 14

1-3. احیای کتاب و سنّت… 14

2-3. امر به معروف و نهی از منکر. 17

گری و تشکیل حکومت اسلامی.. 19

4. ی معصومین(ع) 21
5. ی عاشورا در منابع اهل سنّت… Error! Bookmark not defined.
6. ی عاشورا در کلام اندیشمندان جهان. Error! Bookmark not defined.

……………………………………………………………………………………………………………………………………

بخش دوم: منابع استنباط

گفتار اوّل: قرآن.. Error! Bookmark not defined.

1. قرآن، کلام خدا Error! Bookmark not defined.
2. ناپذیری قرآن. Error! Bookmark not defined.
3. دلالت قرآن. Error! Bookmark not defined.

1-3. حجّیّت نصوص و ظواهر قرآن. Error! Bookmark not defined.

2-3. ادلّه‌ی حجّیّت ظواهر. Error! Bookmark not defined.

3-3. بررسی سخن اخباری‌ها Error! Bookmark not defined.

گفتار دوم: سنّت…. Error! Bookmark not defined.

1. سنّت در لغت… 26
2. سنّت در اصطلاح فقهی.. 27
3. ی حجّیّت سنّت پیامبر(ص) 27
4. ی حجّیّت سنّت امامان(ع) 28
5. فعل معصوم(ع) 29

1-5. دلالت وظهور فعل معصوم(ع) 29

2-5. نوع دلالت فعل.. 32

ی ظهور قول و فعل.. 32

ی حجّیّت ظهورات فعلی.. 33

5-5. انواع فعل معصوم(ع) و ظهور آن. 37

6. تقریر معصوم(ع) 41
7. شیوه‌هاى دست‌یابى به سنّت… 42

یابى به سنّت… 42

یابى به سنّت… 43

8. تخصیص کتاب به سنّت… 46

1-8. تخصیص کتاب به خبر متواتر. 47

2-8. تخصیص کتاب به خبر واحد. 47

گفتار سوم: اجماع.. Error! Bookmark not defined.

1. تعریف اجماع. Error! Bookmark not defined.
2. دیدگاه امامیّه درمورد اجماع. Error! Bookmark not defined.

گفتار چهارم: عقل… Error! Bookmark not defined.

1. ی «عقل» و «دلیل عقل» Error! Bookmark not defined.
2. دیدگاه امامیّه درمورد عقل.. Error! Bookmark not defined.
3. ی «حکم عقل» و «حکم شرع» Error! Bookmark not defined.

1-3. ادلّه‌ی منکرین ملازمه. Error! Bookmark not defined.

2-3. نقد ادلّه. Error! Bookmark not defined.

 

فصل دوم: دلایل عدم استناد فقهی به جریان عاشورا

بخش اوّل: عدم انطباق با موازین فقهی

گفتار اوّل: نهضت اباعبدالله(ع) جهاد یا دفاع؟. 54

1. جهاد. 54

1-1. جهاد در لغت… Error! Bookmark not defined.

2-1. جهاد در اصطلاح فقهی.. Error! Bookmark not defined.

3-1. نوع وجوب… Error! Bookmark not defined.

4-1. انواع جهاد. Error! Bookmark not defined.

 

 

2. دفاع. Error! Bookmark not defined.

1-2. ادلّه‌ی مشروعیّت دفاع. Error! Bookmark not defined.

2-2. دفاع شرعی.. Error! Bookmark not defined.

3-2. شرایط دفاع و جهاد دفاعی.. Error! Bookmark not defined.

3. تحلیل حرکت اباعبدالله(ع) 60

1-3. ملاک خروج.. 62

2-3. خروج و فقدان شرایط.. 63

گفتار دوم: امر به معروف و نهی از منکر. 74

1. امر به معروف و نهی از منکر در کتاب و سنّت… 76
2. نوع وجوب… 76
3. شروط امر به معروف و نهی از منکر. 78

1-3. اقوال فقهای صدر اوّل. 78

2-3. شرط «عدم ضرر و مفسده» 80

3-3. شرط «احتمال تأثیر» 86

4-3. جمع‌بندی.. 91

گفتار سوم: القاء نفس در تَهلُکه. 91

گفتار چهارم: ترک مُهادنه. Error! Bookmark not defined.

1. تعریف مُهادنه. 102
2. حکم مُهادنه. 102
3. شروط مُهادنه. 105
4. تحلیل حرکت اباعبدالله(ع) 107

 

بخش دوم: تکلیف شخصی بودن

گفتار اوّل: دیدگاه صاحب‌جواهر. Error! Bookmark not defined.

گفتار دوم: محورهای تحلیل صاحب‏جواهر. Error! Bookmark not defined.

گفتار سوم: تحلیل دیدگاه صاحب‌جواهر. Error! Bookmark not defined.

فصل سوم: فقه عاشورایی امام خمینی;

بخش اوّل: تشکیل حکومت اسلامی… Error! Bookmark not defined.

بخش دوم: تقدّم مصالح عالیه. Error! Bookmark not defined.

بخش سوم: عاشورا، الگویی برای همه. Error! Bookmark not defined.

بخش چهارم: جمع‏بندی… Error! Bookmark not defined.

نتیجه‌گیری… Error! Bookmark not defined.

فهرست منابع.. Error! Bookmark not defined.

مقدّمه

1.بیان مسأله

یکی از محورهای قابل توجّه در موضوع عاشورا، که تا کنون نیز کمتر به آن پرداخته شده، بررسی تأثیر و نقشی است که این حرکت بزرگ در فقه سیاسی ما داشته است. یک نگاه به جنبه‌ی فقهی عاشورا، همان است که به صورت گسترده در ابوابی چند از عبادات و بر اساس متون روایی، مورد توجّه فقهای عظام قرار گرفته و آن همه آداب و سنن و احکام در فصول مختلف نماز و زیارات و روزه و طهارت و مانند آن را ویژه‌ی خود ساخته است و همه‌ی فقها نیز طبعاً به آن پرداخته و در ابواب مختلف فتوا داده‏اند. یک نگاه به بعد فقهی نیز در عرض تحلیل‌ها و ارزیابی‏های تاریخی، اجتماعی و کلامی واقع شده و می‏شود و اصل حرکت امام را در چارچوب موازین فقهی بررسی می‏کند تا نشان دهد قیام امام (ع)از نقطه نظر فقهی، چه صورتی دارد و در کدام جایگاه قرار می‏گیرد و در واقع حرکت امام(ع) را بر اساس موازین موجود فقهی چگونه باید تفسیر و تحلیل کرد؟ چنان که می‏توان همین پرسش را از نقطه نظر تاریخی و اجتماعی داشت و یا آن را از نظر کلامی و در محدوده‌ی بحث علم امامت مطرح ساخت. امّا از منظر فقهی می‏توان نگاه سومی نیز برخاسته از نگاه دوم، به حرکت امام (ع)داشت و آن نقشی است که در فقهِ موجود و در کلمات فقهای عظام داشته است و چگونگی طرح و تحلیل آن به عنوان یک مستند فقهی و در واقع به مثابه‌ی مصداقی از سنّت عملی معصوم(ع). این همان بُعدی از عاشورا است که علی‏رغم اهمّیّتی که دارد کمتر به آن پرداخته شده و اینک وجهه اصلی این رساله قرار گرفته است.

بنابراین آنچه در این رساله، مورد نظر است نه تحلیل فقهی انگیزه و ماهیت عاشورا، بلکه بررسی و ارزیابی این موضوع است که فقهای ما از چه منظری به عاشورا نگریسته‏اند و حرکت امام(ع) به عنوان سیره‌ی عملی معصوم(ع)، چه نقشی در فقه سیاسی آنان داشته است؟ به عبارت دیگر مسئله‌ی مورد بحث در رساله عبارت است از: «عدم استناد فقها به سیره‌ی امام حسین(ع) در جریان عاشورا، علی‌رغم این که سیره‌ی معصوم(ع) یکی از منابع مهم استنباط احکام فقهی است».

2. ضرورت تحقیق

در صورت اثبات امکان فقهی استناد به واقعه‌ی عاشورا، و همچنین اثبات این که قیـام حضرت در چارچوب قواعد و ادلّه‌ی فقهی قابل تحلیل می‌باشد، قهراً نباید آن را تکلیفی ویژه‌ی حضرت دانست و می‌توان در فروع مختلف فقهی و از جمله امـر به معروف و نهی از منکر، از آن استفاده نمود. همچنین بـا توجّه به اهمّیّت فقه سیاسی در عصر حاضر، با اثبات الگو بودن قیام امام حسین(ع)، پژوهش حاضر در ابعاد فقه سیاسی مؤثّر و راهگشا خواهد بود. توضیح این که با توجّه به مسائل فراوان پیش روی جامعه‌ی اسلامی و احساس نیاز فقه، بعد از انقلاب اسلامی، به حوزه‌های جدید و مباحث میان‌رشته‌ای همچون فقه سیاسی، ضرورت بررسی کیفیّت استفاده از این منبع عظیم در استنباط احکام، به‌ویژه در ابعاد مختلف فقه سیاسی و احکام حکومتی (خصوصاً پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و تشکیل حکومت اسلامی) برای روشن شدن امکان یا عدم امکان استناد به حرکت امام(ع) به عنوان یک منبع فقهی، واضح و آشکار است و استفاده از آن راهگشای بسیاری از مسائل پیش روی جامعه‌ی اسلامی خواهد بود و از همین‌جا جنبه‌ی نوآوری رساله مشخّص می‌گردد.

سؤالات

– چرا واقعه‌ی عاشورا به عنوان یک منبع فقهی، مورد استناد مشهور فقهای امامیّه قرار نگرفته است؟

– آیا سیره‌ی امام حسین(ع) در جریان عاشورا به‌عنوان سنّت فعلی معصوم (ع) قابل استناد است؟

– درصورت اثبات امکان استناد فقهی به جریان عاشورا، این جریان چه نقشی در فقه سیاسی دارد؟

5. فرضیه

– فقها با تلقّی تکلیف شخصی به واقعه‌ی عاشورا نگریسته‌اند و اساساً آن را از محدوده و فضای ادلّه‌ی فقهی بیرون شمرده‌اند.

– قیام امام حسین (ع)یک حجّت شرعی و الگوی عملی و فقهی برای تمام اعصار است و نه تکلیفی مختص آن حضرت(ع)

– استناد به جریان عاشورا در فقه سیاسی وتشکیل حکومت اسلامی و مقابله با جبر وظلم تأثیر چشمگیری دارد.

6.ساماندهی تحقیق

رساله‌ی پیش رو، در 3 فصل و با هدف بررسی فرضیّات مذکور قالب‌ریزی شده است فصل اول تحت عنوان کلیات در دو بخش تنظیم گردیده است. در بخش اوّل به تعاریف و مفاهیمی چون پیشینه‌ی عاشورا، ماهیّت واقعه‌ی عاشورا، اهداف واقعه‌ی عاشورا و… پرداخته شده است. با توجّه به این که واقعه‌ی عاشورا سنّت فعلی معصوم(ع) به شمار می‌رود، در بخش دوم با برجسته کردن سنّت فعلی، به منابع استنباط پرداخته شده است.

فصل دوم تحت عنوان دلایل عدم استناد فقهی به جریان عاشورا می باشد که در این فصل که فصل اصلی پایان‌نامه می‌باشد، دلایل فقها بر عدم استناد فقهی به جریان عاشورا در دو بخش مطرح گردیده و هریک از این دلایل به طور جداگانه مورد بررسی و تحلیل فقهی واقع شده است. اهمّیّت این فصل از آن جهت است که درصورت پاسخ‌گویی به دلایل وارد شده از سوی فقها، نقش حرکت اباعبدالله(ع) به عنوان منبع استنباط حکم شرعی، برجسته خواهد شد.و در فصل سوم فقه عاشورایی امام خمینی (ره) را مورد بررسی قرار می دهیم وبیان می کنیم ک در میان فقه، فقیه مجاهد و افتخار جهان اسلام، حضرت امام‏خمینی(ره) علاوه بر علل و اهدافی که دیگر بزرگان برای قیام سیدالشهدا (ع) برشمرده‏اند، اقدام برای از میان بردن حکومت باطل و تشکیل حکومت اسلامی را جزء آن اهداف و در رأس آنها شمردند و این ویژگی مهمی است در تحلیل فقهی قیام سیدالشهدا(ع) در نگاه آن فقیه والامقام که آن را از دیگر تحلیل‏ها متمایز و بازتاب اقدام حضرت در فقه سیاسی امام(ره) را برجسته می‏سازد و به خاطر همین نگاه ویژه‌ی ایشان به جریان عاشوراست که دیدگاه ایشان در فصلی مجزّا گردآوری شده است. چارچوب تحلیل فقهی سیاسی حضرت امام‏; مبتنی بر سه محور و عنصر اساسی است و بر همین اساس، این فصل در سه بخش، به بررسی «فقه عاشورایی» ایشان می‌پردازد.

7. روش تحقیق

روش تحقیق، کیفی(توصیفی تحلیلی) است و روش گردآوری اطّلاعات، اسنادی کتابخانه‌ای است.