اعتیاد به مواد مخدر، مسمومیت حاد یا مزمنی است که مضر به حال شخص و اجتماع بوده و زاییده مصرف داروی طبیعی یا صنعتی به شمار می­رود(مرتضوی قهی،1382).  در واقع اعتیاد تحت تاثیر عوامل موثری همچون ژنتیک، روانی، جسمی و اجتماعی قرار می­گیرد­(برجانس و همکاران، 1390؛ مرادی،1391). وابستگی به مواد مخدر یک تهدید مهم سلامتی و معضل بزرگ روانی و اجتماعی است(نخعی امرودی،1388). از جمله خصوصیات این حالت، وابستگی روانی و جسمانی به آن است(مرتضوی قهی،1382). فرد معتاد خواسته یا ناخواسته زمانیکه دچار این بیماری خانمان سوز می­شود دیگر تا حد زیادی قدرت تصمیم­گیری صحیح و متناسب با وضعیت­های مختلف در جامعه را به دلیل عدم کنترل حالات روحی و روانی خود از دست می­دهد. امروزه راه­های زیادی برای درمان افراد معتاد وجود دارد، به هر حال آنچه اهمیت دارد این موضوع است که فرد معتاد براساس شرایط و مشخصات خود به برنامه­های مناسب درمانی هدایت شود. برنامه­های درمانی شامل سم­زدایی و درمان­های نگهدارنده می­باشند(مقدس تبریزی،1388). مکری (2002) ذکر می­کند در واقع درمان دارویی سم­زدایی بخش کوچکی از درمان اعتیاد است و بعد از اتمام سم­زدایی در صورت فقدان درمان نگهدارنده، میزان بازگشت اعتیاد بسیار بالاست، در حقیقت با ایجاد تغییر در سبک و شیوه زندگی این افراد وتغییر در نگرش این افراد می­توان به موفقیت در درمان­های دارویی بهبود بخشید(خورجهانی،1385؛ مقدس تبریزی،1388).

امروزه تفریح و چگونگی گذران اوقات فراغت وسیله­ای موثر برای پرورش قوای فکری، جسمی و اخلاقی افراد است و عاملی برای جلوگیری از کج روی­های اجتماعی به شمار می­آید(مرادی،1391). افروز (1382) جمله­ی جالبی را راجع به اوقات فراغت بیان می­کند به این صورت که اوقات فراغت مانند شمشیر دو لبه­ای است که یک لبه­ی آن می­تواند زمینه­ساز خلاقیت و هنرآرایی و لبه­ی دیگر آن عاملی در جهت گرایش به بزهکاری و آسیب اجتماعی باشد(مرادی،1391). پوراصل و همکاران (2007) در مطالعات خود به این نتیجه رسیدند که یکی از راه­های پیشگیری از روی آوردن جوانان به مصرف مواد مخدر، اشاعه تفریحات سالم و شرکت در فعالیت­های ورزشی است که در ایجاد زندگی سالم، ارتقا سلامت و بهداشت افراد از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. ارتقاء سلامت نیاز به انجام رفتارهای سالم متعدد و متنوع دارد(طارمیان،1390؛ مرادی،1391). شرکت در فعالیت­های ورزشی به هنگام اوقات فراغت می­تواند نقش بازدارنده و کنترل شده­ای برای این افراد در درمان و جلوگیری از بازگشت این افراد به مواد مخدر داشته باشد. بطور کلی ورزش و بازی با فعال­سازی سیستم­های مختلف بدن وترشح هورمون­های سروتونین واندروفین باعث ایجاد شادکامی و وابستگی به ورزش می­شود و در نتیجه از روی آوردن فرد به مواد مخدر ممانعت به عمل می­آورد(خورجهانی،1385). به طور کلی درمان اعتیاد روندی طولانی، سخت، پیچیده و توام با عودهای مکرر(مصرف دوباره معتاد بعد از مدتی ترک) است، لذا امروزه ورزش به عنوان یک عامل تسهیل­کننده در جهت کنترل و ترک اعتیاد در بین افراد معتاد استفاده می­شود(مقدس تبریزی،1388). از لحاظ تحقیقاتی که در این زمینه انجام شد اکثر تحقیقات تاثیر ورزش در موفقیت ترک اعتیاد به سیگار را تائید کرده­اند در حالی که در رابطه با تاثیر مثبت ورزش بعنوان فعالیت اوقات فراغتی در ترک اعتیاد به مواد مخدر دیگر نتیجه قطعی منتشر نشده(زچوکه و همکاران، 2012) و یا اگر تاثیر ورزش مورد بررسی قرار گرفته بصورت دوره­ی تمرینی بوده است نه بعنوان فعالیتی اوقات فراغتی که موجب پوشش زمان­های فراغت افراد می­شود(مقدس تبریزی،1388)، بنابراین مطالعه حاضر در پی پاسخ به این سوال است که نظر معتادین پس از گذران دوره سم­زدایی در مورد میزان اثر بخشی ورزش و فعالیت بدنی بعنوان فعالیتی اوقات فراغتی در موفقیت ترک آنان چگونه بوده است؟

1-2) تعریف مسئله

معضل اعتیاد به مواد مخدر خاص ایران نیست بلکه بلای بزرگ معاصر است بطوریکه هر یک از کشورهای جهان به نحوی درگیر معضل اعتیاد هستند(عزیزی،1382). باتوجه به اینکه کشور ما دارای جمعیت جوان است و از سوی دیگر با بزرگترین کشور تولید کننده همسایه می­باشد(طارمیان،1390) و مرگ سالانه بیش از چهار هزار نفر در کشور بر اثر اعتیاد و حدود 5/2 تا4 میلیون معتاد در کشور گزارش شده

 است و از طرفی نتایج نشان می­دهد بطور رسمی یک میلیون و 800 هزار نفر در کشور به صورت تفننی و دائم مواد مخدر مصرف می­کنند(ستاد مبارزه با مواد مخدر). ارزیابی سریع وضعیت سوء مصرف مواد مخدر در ایران مشخص کرده که در سال­های اخیر به طور متوسط میزان رشد سالانه مصرف مواد مخدر 8 درصد است. با مقایسه این نرخ با رشد جمعیت ملاحظه می­شود که میزان رشد مصرف مواد بیش از سه برابر نرخ رشد جمعیت است و همچنین میزان رشد مصرف تزریقی مواد شیب تندتری داشته و بطور متوسط سالی 33 درصد می­باشد(مرادی،1391). برآورد می­شود که ترکیبی از رژیم غذایی نامناسب، فعالیت­بدنی ناکافی و استعمال دخانیات علل اصلی بالغ بر 80% از مرگ و میر­های زودرس ناشی از بیماری­های قلبی _عروقی می­باشند(خورجهانی،1385). چنین روند رو به رشدی حاکی از آن دارد که روش­های معمول پیشگیری، معالجه یا مبارزه تاکنون کارساز نبوده­اند(فاضلی،1382) به همین دلیل است که احتمال بازگشت معتادین به مواد مخدر در حال حاضر بالاست بطوریکه 66% ظرف شش ماه اول ترک مواد مخدر دوباره به سمت اعتیاد باز می­گردند و این تعداد ظرف یکسال به 86 تا 88 درصد می­رسد(عزیزی،1382؛ یحیی­زاده،1380). بنابراین اعتیاد به عنوان خطرناک­ترین معضل جامعه به خصوص برای جوانان این مرز و بوم بوده و این امر لزوم برنامه­های جامع مبارزه با مواد مخدر را بیش از گذشته پر­رنگ می­کند. ضمن آنکه برای اعتیاد به بسیاری از مواد روان­گردان درمان استاندارد و قطعی متکی بر شواهد علمی وجود ندارد(طارمیان،1390).

دیوید هولمز (2012)تحت عنوان چالش، درمان اعتیاد بوسیله داروهای تجویزی را بسیار دشوار عنوان می کند و بازگشت اعتیاد را یک معضل بیان می­دارد. مطالعات نشان می­دهد بلافاصله پس از مرخص شدن از بیمارستان یا مراکز باز­پروری، دوره بسیار حساسی است که افراد تحت درمان، در معرض خطر بسیاربالای برگشت به مصرف مواد مخدر  قرار دارند و اگر بیماران بهبود یافته این دوره را با موفقیت طی کنند می­توان به نتایج درمان امیدوار بود. اما نتایج حاکی از بازگشت این افراد به مواد مخدر می­باشد. متادون در حال حاضر تنها دارویی است که برای درمان وابستگی به موادمخدر بکار برده می­شود که در برخی مواقع عوارض غیر قابل جبرانی نیزدارد(هندرر،2012). مشکل اصلی درمان دارویی اوپیوئیدی، میزان پایین ماندگاری بر درمان است(حسینی و همکاران،1389).

در جهان، صدها فعالیت ورزشی وجود دارند که از الگو­های حرکتی مشخصی پیروی می­نمایند. از ویژگی­های مهم این فعالیت­های بدنی عدم محدودیت سنی و یا جنسیتی می­باشد و افراد جامعه با خصوصیات مختلف می توانند از آن بهره ببرند. یکی از اقشار جامعه، معتادان هستند که می­توانند با انجام فعالیت­های بدنی از نقش احتمالی آن در درمان اعتیاد بهره­مند شوند(حاجی­رسولی،1390). در خصوص فواید ثابت شده فعالیت­های بدنی دیوسالار(1389) اظهار می­دارد که مشارکت منظم و متداوم در فعالیت­های بدنی برای افرادی که با آسیب روان­شناختی جدی روبرو هستند فواید لاینفک افزایش بهزیستی همگانی، افزایش شادابی وطراوت و کاهش اضطراب و استرس را به دنبال خود دارد.  مقدس تبریزی (1388) بر این عقیده است که ورزش و فعالیت­بدنی بر درمان و  بهبود کیفیت زندگی معتادان  تحت درمان با متادون موثر است. بهرام فر(1379) درپژوهش خود رابطه بین مشارکت در فعالیت­های بدنی و سلامت روان­شناختی افراد را مورد بررسی وتحلیل قرار داد که بررسی­ها تاثیر مثبت مشارکت در فعالیت­های بدنی را بر شادابی، طراوت، کسب لذت و هیجان، کاهش افسردگی، افزایش عزت نفس، بهبود خود اثر بخشی نشان داده است تا آنجا که فواید انجام فعالیت­بدنی در افرادی که مشکلات روانی دارند تایید شده است(مرادی،1391). میشل و همکارانش (1999) در مطالعه خود به بررسی و تاثیر برنامه تمرینات ورزشی با سایر برنامه­های درمانی شناختی– رفتاری بر روی زنان سیگاری، به این نتیجه رسیدند که تمرینات ورزشی، اجتناب و پرهیز از استعمال سیگار را پس از برنامه درمانی به مدت 3 تا 12ماه افزایش می­دهد. کرباسی (1364) در مطالعه­ای به شناخت و بررسی ویژگی­های اعتیاد در استان کرمان و بازشناسی عوامل تاثیرگذار برآن پرداخت و به این نتیجه رسید که ورزش و فعالیت­بدنی به صورت منظم و مستمر به عنوان یک ابزار کنترل کننده و تسهیل در ترک مواد مخدر وهمچنین جلوگیری از اعتیاد می­باشد. با توجه به تحقیقات اندکی که در این حوزه صورت گرفته است به میزان تاثیر ورزش بعنوان فعالیت اوقات فراغتی در بین این افراد به وضوح مورد مطالعه قرار نگرفته تا نقش ورزش با دو هدف افزایش سلامت  جسمانی _ روانی و پر کردن اوقات فراغت معتادین با فعالیت­های­بدنی و تفریحی مشخص شود و با توجه به فوایدی که در اثر ورزش منظم بیان می­شود، هاسن­بلاس(2002) بیان می­کند که تاثیرات ورزش برتعادل شرایط روانی و فیزیولوژیکی بدن هنوز ناشناخته باقی مانده و این ابهام وجود دارد که انجام ورزش در چه شرایطی مناسب است (نخعی امرودی،1388). پرسش­های زیادی برای عموم راجع به اعتیاد مطرح است از جمله اینکه چه عواملی می­تواند در کاهش عوارض ناشی از اعتیاد موثر باشد،  با توجه به اهمیت بسیار زیادی که نگرش و ادراک معتادان در موفقیت ترک آنها دارد، از این رو مطالعه حاضر به دنبال پاسخگویی به این سوال است که ادراک معتادین از نقش ورزش دراوقات فراغت بر موفقیت ترک آنها چگونه است؟

1-3 ) اهمیت و ضرورت اجرای تحقیق

یکی از بلاهای خانمان سوز که آفتی بر پیکر جوامع بشری است، مساله مواد مخدر و اعتیاد است که قدرت تفکر، خلاقیت، توان، کوشش و سازندگی را از انسان­ها گرفته و بنیان خانواده و اعتقاد و باورهای دینی آنها را در معرض نابودی و از هم پاشیدگی قرار داده است و متاسفانه روز به روز رو به گسترش است. کمتر کشوری است که مهم­ترین و یا یکی از عمده مشکلاتش، مساله مواد مخدر و اعتیاد نباشد. همه ساله مبلغ هنگفتی صرف مبارزه با اعتیاد می­گردد، ولی همچنان باندهای قاچاق مواد مخدر و تعداد معتادان در حال افزایش است. سازندگی­ها رو به سوزندگی، توانایی­ها رو به ناتوانی، ثروت­ها رو به انهدام و نابودی و میکده­ی خیالی معتاد نیز به ماتم کده­ای سرد مبدل می­گردد. در سال­های اخیر مصرف مواد مخدر در سراسر جهان افزایش یافته است(سراج خرمی،1382). علاوه بر رشد روزافزون اعتیاد، ایران نیز از جمله بزرگترین مصرف کنندگان هروئین، تریاک و مواد شبه افیونی مصنوعی در جهان است. بگونه­ای که تعداد 5/2 تا 4 میلیون معتاد در کشور داریم که روزانه 10 نفر از آنها در کشور به علت مصرف مواد مخدر می­میرند(نخعی امرودی،1388).

وجود  و وفور مواد مخدر و سهولت دسترسی به آن، ضعف قوانین و مقررات جاری کشور و مشکلات و تنگناهای قانونی برخورد با این پدیده، سود بخش بودن قاچاق مواد مخدر و عدم توجه به همه ابعاد اعتیاد در درمان و وجود درمان­های ناقص و پزشکی و … از جمله عوامل مهم اجتماعی هستند که توجه به آن­ها ضرورت دارد بطوریکه امروزه مبالغه نیست اگر هر نوع پژوهشی در حوزه مصرف مواد که بتواند به ایجاد، ارزیابی و بررسی شیوه­های درمانی و ترک اعتیاد به وسیله فعالیت­بدنی و ورزش که متناسب با زمینه فرهنگی جامعه باشد، ارزش حیاتی و بی­قید و شرطی دارد(امیری،1389؛ مقدس تبریزی،1388). هزینه­های سرسام­آوری که اعتیاد بر خانواده­ها و جوامع تحمیل می­کند و نیز مضرات بسیاری که در جنبه­های جسمانی، روانی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و غیره بر مردم کشور ما وارد می­آورد دلایل موجهی بر لزوم پیدا کردن راه­های مناسب جهت ترک مناسب و موفق معتادین می­باشد.

با توجه به مطالب ذکر شده و نقش اوقات فراغت در زندگی افراد مانند هر نهاد و عامل دیگری، دارای کارکردهای اجتماعی است که از مهم­ترین کارکردهای اوقات فراغت، غنی ساختن کیفیت زندگی، رشد ابعاد مختلف فردی و پیشگیری از استفاده­های ضد اجتماعی و بزهکارانه از وقت آزاد است. باتوجه به شیوع روز افزون اعتیاد به مواد مخدر که شیب تند گسترش آن را در آمارهای منتشره می­توان دید و از سوی دیگر در معرض تهدید قرار گرفتن قشر جوان جامعه و کاهش سن شیوع اعتیاد تا 9 سالگی ضرورت مقابله همه جانبه با این موضوع برای همه روشن می­باشد(برجانس و همکاران،1390).

از آنجا که جهت بهره­برداری هر چه بهتر از اوقات فراغت بخصوص فعالیت­های بدنی برای معتادین، لزوم ارائه برنامه­ای که صحیح و منطبق بر نیاز­ها و علایق افراد باشد، انکار ناپذیر است و این برنامه­ریزی نیازمند پژوهش و مطالعات دقیق و گسترده­ای در مورد این گروه از افراد جامعه و مشکلات و محدودیت­های آنان می­باشد (مرادی،1391). با توجه به اینکه تحقیق حاضر متفاوت از بسیاری از تحقیقات نقش ورزش در موفقیت ترک را از دیدگاه افراد معتادی که درگیر آن هستند می­سنجد، امید در این است که بتوان روش­های ترک اعتیاد  قابل اجرا و موثر­تری را یافت تا از تحمیل هزینه­های چند جانبه اعتیاد بر جامعه کاست. پیش بینی می­شود تمامی ارگان­ها و سازما­هایی که به نوعی در حال مبارزه با معضل اعتیاد هستند از قبیل: ستاد مبارزه با مواد مخدر، سازمان بهزیستی، دانشگاه­ها، ادارات تربیت بدنی و …. بتوانند از نتایج این تحقیق بهره ببرند تا بتوانند در راه کاهش عوارض ناشی از اعتیاد و در نهایت درمان اعتیاد موفق و کارآمدتر عمل کنند.

1-4) اهداف تحقیق

1-4-1) هدف کلی

هدف کلی این پژوهش بررسی ادراک معتادین از نقش ورزش در اوقات فراغت بر موفقیت ترک آنها در استان کرمان بود.

1-4-2 ) اهداف اختصاصی

1. توصیف ویژگی­های جمعیت شناختی نمونه تحقیق
2. بررسی ادراک معتادین از نقش ورزش بعنوان یک فعالیت اوقات فراغتی بر موفقیت درمان عوارض جسمانی اعتیاد.
3. بررسی ادراک معتادین از نقش ورزش بعنوان یک فعالیت اوقات فراغتی بر موفقیت درمان عوارض روانی اعتیاد.
4. بررسی ادراک­ معتادین از نقش ورزش بعنوان یک فعالیت اوقات فراغتی در موفقیت درمان عوارض نگرشی اعتیاد.
5. مقایسه نقش­های ادراک شده معتادین از ورزش بعنوان یک فعالیت اوقات فراغتی در موفقیت ترک آنها

1-5) فرضیه­های تحقیق

• بین ادراک معتادین از نقش ورزش بر موفقیت درمان عوارض جسمانی اعتیاد و نمره ملاک تفاوت معنی­داری وجود دارد.
• بین ادراک معتادین از نقش ورزش بر موفقیت درمان عوارض روانی اعتیاد و نمره ملاک تفاوت معنی­داری وجود دارد.
• بین ادراک معتادین از نقش ورزش بر موفقیت درمان عوارض نگرشی اعتیاد و نمره ملاک تفاوت معنی­داری وجود دارد.
• بین نقش­ ورزش بر موفقیت درمان عوارض سه گانه اعتیاد ( جسمانی، روانی و نگرشی ) از دیدگاه معتادین تفاوت معنی­داری وجود دارد.

Zschucke E, Heinz A, Ströhle A

Holmes D

Hendr´ee E

Michele D. Levine, Kenneth A. Perkins, Marsha D. Marcus, B