شاید از نخستین روزهایی كه بشر تغییرات رابطه ارزشی با برابری كالاها در قبال یك دیگر را مشاهده كرد متوجه تاثیرات ناشی از ریسك بازار بر ارزش دارایی ها خود شده بود . با خلق پول و تحولات بعدی در جنبه های اقتصادی ، حتی افراد عادی به فكر مهاراین زیان احتمالی رسیدند زیرا در طول زمان ، بر حجم و عمق بازار افزوده می شود و تغییرات سریع عرضه و تقاضا به ویژه به واسطه عملیات سفته بازی بیش تر جلوه می كرد. در نتیجه مشتریان نهایی كالاها بیش تر از نوسانات قیمت متاثر می­شدند. این تحولات علمی در سایر زمینه ها به ویژه آمار, ریاضی, رایانه به متخصصان كمك كرد كه این ریسك را به دو رقم بكشند و در قالب كردارهای موثر نشان دهند و به طراحی ابزار مدیریت ریسك و عرضه آن ها به بازار همت گماردند . اصطلاح

ابزار مشتقه بازارهای ارزی وپولی از اواخر دهه هشتاد میلادی مورد استفاده قرار گرفت . البته قبل از آن ابزارها یی نظیر خط ترازنامه, محصولات مالی, ابزارهای مدیریت ریسك و مهندسی مالی استفاده می شد . ابزارهای مشتقه كه از بازارهای پایه ای شامل كالا ,انرژی,ارز,پول و سرمایه مشتق شده اند تمامی اصطلاحات قبلی را در بر می گیرند . بسیاری از معاملات مربوط به ابزارهای مشتقه از لحاظ مبلغ و سررسید تسویه ثابت بوده و در بورس های مربوطه (كالا ,انرژی,ارز)انجام می پذیرند كه سالها به شیوه اعلام قیمت در صحن بازار انجام می گرفت . از سال 1998 این شیوه جای خود را به اعلام قیمت بر روی صفحات مانیتور داد. در عین حال برخی از بورس ها قدیمی با هم ادغام شده مثل “یوركس ” (سوییس و آلمان )گلوبكس ( فرانسه,سنگاپور, برزیل ,مونترال )و شیكاگوكه یك سامانه معاملاتی مشترك رایانه ای طراحی كرده اند . طراحی و فروش محصولات خارج از بورس با هدف رفع نیاز خاص مشتریان است بر خلاف ابزارهای معامله شده در بورس ها، معاملات اخیر از لحاظ مبلغ ارزش ,سررسید تسویه و نرخ مرجع ,خاص مشتری مربوطه طراحی و انجام می پذیرد.

 در این مقاله سعی در معرفی ابزار مشتقه و انواع آن كه شامل قرارداد آتی قرارداد اختیار معامله و قرارداد تاخت و . . . .است ,شده است و به بررسی نقش آن در مدیریت ریسك و اقتصاد و سرمایه گذاری پرداخته ایم.

تعریف ابزار مشتقه :

ابزار مالی ای است كه ساختار پرداخت و ارزش آن از ارزش اوراق بهادار ,كالاهای اساسی ,نرخ بهره ,و شاخص اوراق بهادارمربوطه نشأت می گیرد. این ابزار به دارنده آن ا ختیار و یا تعهد خرید یا فروش یك دارایی مالی را می دهد . ارزش آن از ارزش دارایی های مالی مربوطه مشتق می شود.

بنا به تعریف ابزارهای مشتقه معاملاتی هستند كه اصل دارایی در آن جابه جا نشده و عملكرد قیمت ابزارهای مشتقه ناشی از تغییرات قیمت كالای مربوطه است. به دیگر سخن ,رفتار این ابزارها از رفتار دارایی مربوطه در بازار ناشی می شود . البته دربسیاری از موارد ,دارایی معامله نشده و فقط مابه التفاوت قیمت ها و یا حق بیمه بین طرفین تسویه می شود . معاملات اخیرصرفا برای كسب سود یا سفته بازی بوده و به منظور انجام معاملات در بورس و خارج از بورس انجام می پذیرد.

ابزار مشتقه گونه ای از ابزار مالی است كه فقط متخصصان فن ازچند و چون عملكرد آنها آگاهی كامل دارند و معمولاخبرگان حرفه ای روی آن ها سرمایه گذاری می كنند . به طور كلی مشتقه ها قراردادی بین دو یا چند طرف است كه پرداخت های آن بر اساس موقعیت سنجی تعیین می شود در واقع مشتقه ها ابزارهایی برای كاهش یا انتقال ریسك به شمارمی روند . برخی از مشتقه ها كه توسط شركت های بزرگ صادر شده اندبه صورت استاندارد و تضمین شده در بورس سازمان یافته و معامله می شوند و برخی در حاشیه بورس و به صورت خارج از بورس با توافق و مذاكره دو طرف انجام می گیرد.

خصوصیات ابزار مشتقه :

1. قیمت اوراق مشتقه مانند سایر كالاها و اوراق به عرضه و تقاضا بستگی ندارد بلكه به قیمت دارایی پشتوانه اوراق وابسته است.
2. مصون سازی در بازار نقد یا تحویل فوری برای آینده كپی می شود یعنی آن چه در بازار امروز وجود دارد با همان شرایط در آینده بدست می آورد.
3. بدهی در اوراق مشتقه یك ادعای اقتضایی در زمانی مشخص است كه آن ها را به مثابه یك اهرم بسیار قوی مطرح می كند. بدهی بیان گر تعهد در مقابل خریدار است.
4. محلی كه طرفین برای مبادله اوراق مشتقه غیر استاندارد حضور می یابند بازار خارج از بورس است كه برای یكی ریسك رخ می دهد و دیگری مصون می ماند در این بازار تسویه حساب طرفین در زمان مقرر صورت می گیرد و پرداخت های لازم انجام می پذیرد.

نقش اقتصادی ابزار مالی مشتقه :

1. انتقال خطر بازار

الف) كنترل بدره دارایی های مالی

ب)محدود كردن دامنه تغییرات قیمت یا نوسان پذیری قیمت ها

ج )كنترل خطر انتشار دارایی های مالی

2. كاهش هزینه های تامین مالی وام گیرندگان
3. تغییر كارامد نسبت بدهی های ثابت به بدهی های با نرخ شناور
4. افزایش بازده دارایی
5. تعدیل سریع ساختار جریان نقدی دارایی ها برای انطباق بیش تر با وضعیت شركت در بازار
6. گریز از مالیات و دور زدن مقررات

امتیازات بازارهای اوراق مشتقه نسبت به بازارنقدی :

1. انجام معامله در آن برای تعدیل خطری كه پرتفوی سرمایه گذاران با آن روبروست هزینه كم تری در بازار نقدی دارد.
2. معاملات سریع تر صورت می گیرد
3. برخی از بازارهای مشتقه می توانند معاملات دلاری بزرگ تری را بدون تاثیرگذاری نا مناسب بر قیمت اوراق مشتقه جذب كنند یعنی بازار اوراق مشتقه می تواند نقد شوندگی بیش تری از بازار نقدی داشته باشند.

انواع ابزار مشتقه :

قرارداد سلف:

قراردادی است كه به موجب آن دو طرف متعهد می شوند در یك تاریخ مشخص و قیمت مشخص كالا­یی با كیفیت مشخص را كه بر اساس توافق طرفین تعیین خواهد شد را مبادله كنند . در این قرارداد هم پیش شرط این است كه تفاوت دیدگاه نسبت به قیمت آینده برای خریدار و فروشنده وجود داشته باشد بر اساس قرارداد سلف تمامی مبلغ بایستی قبلاپرداخت و كالا در سررسید تحویل شود بدین ترتیب در معاملات غالبا با پول نقد رد و بدل می شود یا اسنادی كه معادل پول نقد به شمار می آیند. یكی از دارایی هایی كه معامله سلف آن ها بسیار متداول است نفت خام است.

قرارداد فوروارد:

این قرارداد همانند قرارداد سلف است اما معمولا به علت اعتبار بالای دو طرف معامله كل مبلغ در زمان تحویل كالا درسررسید پرداخت می شود و معمولا در بازارهای خارج از بورس استفاده می شود.

قرارداد استصناع :

این قرارداد همانند قراردادهای گذشته است ولی در این قرارداد كل مبلغ مورد معامله به صورت قسطی تا سررسید به تحویل دهنده كالا پرداخت می شود.

قرارداد آتی :

قرارداد آتی و پیمان آتی به نوعی از قراردادها گفته می شود كه طرفین معامله را به انجام معامله ای در آینده متعهد می­سازد كه خریدار و فروشنده متعهد می­شود كالا و قیمت آن را در تاریخ سر رسید به یك دیگر منتقل كنند.در این قراردادها دو گروه افراد وجود دارد :

1. افرادی كه برای كاهش عدم اطمینان , ریسك و بی ثباتی قیمت ها در دو ره های آتی سراغ این قراردادها می روند . این افراد با خرید قرارداد آتی مطمئن می شوند كه قیمت ها در آینده مشخص بوده و از نوسانات نامطلوب به دور خواهند بود.فروشندگان نیز به دنبال چنین اطمینانی هستند.
2. افراد سوداگرا یا سفته باز هستند كه سود آن ها از عدم اطمینان قیمت های آینده ناشی می شود . معاملات قراردادهای

تحویل آتی در بورس انجام می شود . اتاق پایاپای ,در مقابل خریدار مسولیت فروش و تحویل جنس ,و در برابر فروشنده,مسولیت خرید و پرداخت وجه را به عهده دارد كه هر نوع كالای مورد معامله حساب ویژه ای در دفاتر اتاق پایاپای دارد.