در حال حاضر بسیاری از کشورهای در حال توسعه برای توسعه‌ی همه جانبه‌ی خود در ابعاد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی با چالش‌هایی مواجه‌اند که اهم آن‌ها عبارت‌اند از:

• توسعه‌ی کارآفرینی به منظور کاهش بی‌کاری
• ایجاد اشتغال مولد به منظور کاهش فقر و بسط عدالت اجتماعی
• بهبود استانداردهای بهداشتی و درمانی
• افزایش میزان دسترسی افراد به سطوح بالاتری از سواد و تحصیلات
• افزایش مشارکت اجتماعی و ایجاد فرصت‌های برابر برای افراد
• حفاظت از محیط زیست
• و نظایر آن

انتظار می‌رود این چالش‌ها و مشکلات مشابه آن‌ها دهه‌ی آتی دغدغه‌ی اصلی سیاست‌گذاران توسعه در کشورهای مختلف باشد و هر تمهیدی که بتواند حل و فصل مسایل مبتلا به مذکور را تسریع و تسهیل کند، بی‌تردید مورد استقبال و استفاده خواهد بود.

 

فناوری اطلاعات و ارتباطات را می‌‌توان از جمله تمهیدات و ابزارهای بی‌بدیل و غیرقابل چشم‌پوشی در حل و فصل برخی از مسایل و چالش‌های توسعه از جمله اشتغال دانست.

 

نمونه‌های موفقی از کارآفرینی‌های مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات در جوامعی دنیا خصوصا آمریکای شمالی، اروپای غربی و آسیای جنوب شرقی نشان می‌دهد که این فناوری می‌توانند در حل و فصل چالش‌های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به کار گرفته شوند. لذا در این پژوهش به تدوین سیاست‌های مناسب برای توسعه‌ی کارآفرینی‌های مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات پرداخته شده است.

1-2-    بیان مسأله

 

فرصت‌های شغلی متنوع و جدید، نتیجه‌ی توسعه‌ی فناوری است. با توسعه‌ی صنعت در اثر توسعه‌ی فناوری، بسیاری مشاغل جدید مرتبط با آن صنعت به وجود می‌آید. فناوری از تعدد مشاغل دشوارتر می‌کاهد و بر تکثر مشاغل آسان‌تر می‌افزاید. (Laudon K.C, Teaver C.G, Laudon J.P; 2000) روند تحولات جهانی مانند تغییرات چشمگیر در وضعیت جمعیتی، استقبال از مهاجرت، ظهور فناوری‌های نو، تولد سازمان‌های جدید اجتماعی و طرح دیدگاه‎‌های نوین در مدیریت و سازمان، افق‌های تازه‌یی را فرا روی برنامه‌ریزان و مدیران امور اشتغال قرار می‌دهد. یکی از فناوری‌هایی که طی چند دهه‌ی گذشته، اساس و بستر تحول در زندگی بشر بوده است، فناوری اطلاعات است. فناوری اطلاعات نه تنها خود موجب تولید موقعیت‌های جدید شغلی شده، بلکه زمینه ساز تغییرات بنیادی در بسیاری از مشاغل دیگر هم بوده است. (United Nation, 2000)

 

به عقیده‌ی آوگرو و وارشام فناوری ارتباطات و اطلاعات نقش بسیار مهمی را در تمامی ابعاد حیات ملی جوامع امروزی ایفا می‌نماید. استفاده از ابزار فناوری اطلاعات و ارتباطات در کشورهای در حال توسعه در ابعاد مختلف تا حد زیادی موفق بوده اما چالش چگونگی استفاده بهینه از ارتباطات و فناوری اطلاعات همچنان پا بر جاست. (Urquhart C., Liyanage SH., MO Kah M, 2008).

 

اطلاعات و ارتباطات دو ابزار اساسی مورد نیاز هر فعّالیت کارآفرینی و کسب‌وکار جدید است. کارآفرینی در انزوا و بدون حمایت نهادها، سازمان‌ها و انسان‌ها امکان‌پذیر نیست. کسب‌وکار نوین مستلزم کشف یک نیاز اجتماعی است و کشف نیازهای اجتماعی به شناخت اجتماع، نیازهای آن و بافت فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی آن وابسته است. در شناسایی نیاز هر فعّالیت کارآفرینانه، ایده‌پرداز یا تئوریسین باید نسبت به محیط بینش و بصیرت داشته باشد و بداند چه راه‌حل‌هایی برای رفع آن نیاز، در نقاط دیگری از دنیا ارایه شده است. مطمئناً شناسایی نیازها و ارایه راحل‌ها بدون اطلاعات امکان‌پذیر نخواهد بود؛ بنابراین اطلاعات و دانش مانند ارتباطات از ملزومات هر فعّالیت کارآفرینی و کسب‌وکار جدید است. (Arduini Davide…, 2010)

 

کنی معتقد است فرایند دقیق این که چگونه ارتباطات و فناوری اطلاعات می­توانند در کشورهای در حال توسعه به کار روند نیاز به بررسی و بحث بیش‌تر دارد؛ گر چه ارتباط میان رشد اقتصادی و ارتباطات و فناوری اطلاعات کاملاً ثابت شده است اما هنگام معرفی فناوری­های جدید توجه به تمامی جوانب سیاست‌های مرتبط با فناوری مورد نظر بسیار ضروری است. ادم و میرز بر این باورند که سیاست‌های لازم باید ظرفیت‌های مورد نیاز شامل ظرفیت‌های فردی، جمعی و ارتباطی­ فراهم کند. (Urquhart C., Liyanage SH., MO Kah M, 2008).

 

طی دهه‌ی گذشته فناوری اطلاعات نقش عمده‌یی را در سیاست ( Nye, 1999; Noris 1999)، نهادهای دولت (Fountain, 2001)، مدیریت عملکرد (Brown, 1999)، کاهش کاغذبازی (Moon and Brestschneider, 2002) و مهندسی مجدد (Anderson, 1999) ایفا کرده است. ظرفیت‌سازی ارتباطات و فناوری اطلاعات در توسعه‌ی کارآفرینی در کشورهای در حال توسعه به دو دلیل نقش اصلی را دارد. اول این‌ که، کمبود مهارت­های ارتباطات و فناوری اطلاعات و تخصص در کشور مورد اعمال می­تواند جلوی توسعه‌ی کارآفرینی را حتی در بخش‌های دیگر بگیرد. دوم این که ظرفیت­سازی فناوری اطلاعات -ظرفیت انسان برای استفاده از ارتباطات و فناوری اطلاعات- را می‌توان به صورت کسب سرمایه‌ی اجتماعی و انسانی از طریق دست‌یابی به مهارت­ها یا دانش­های جدید در نظر گرفت.

 

در خصوص تأثیر سیاست‌های مناسب فناوری اطلاعات بر اشتغال دو نگرش وجود دارد: سیاست اول به ایجاد مشاغل جدید در عرصه فناوری اطلاعات توجه دارد و ایجاد مشاغل در این حوزه را نوید بخش رشد اشتغال می‌داند. بر اساس این سیاست فناوری اطلاعات زمینه‌ساز ایجاد فرصت‌های شغلی جدیدی خواهد بود که بر نرخ اشتغال می‌افزاید. سیاست دوم معتقد است که حذف تدریجی جایگاه انسان در مشاغل موجود باعث بروز معضلات اجتماعی خواهد شد از این‌رو بررسی‌های بیش‌تر نشان می‌دهد سال به سال نیاز به نیروی کار مبتنی بر فناوری اطلاعات در کشورهای پیشرفته افزایش می‌یابد و رشد آن تقریباً هر 5 سال دو برابر می‌شود و فناوری اطلاعات بستر اشتغال واقعی و پایدار است. تغییراتی که در عرصه‌ی سیاست کسب‌وکار و اشتغال رخ می‌دهد را می‌توان در موارد ذیل دسته‌بندی نمود:

 

الف- حذف برخی از مشاغل فعلی (شبیه مشاغل مرتبط با کتابداری سنتی و…)

 

ب- تغییر در برخی دیگر از مشاغل (به عنوان مثال فعالیت‎های مهندسی، تجارت، پزشکی، آموزشی و… متأثر از فناوری اطلاعات با روش‌هایی جدید اجرا می‌شوند).

 

ج- ایجاد مشاغل جدید (به عنوان مثال مشاغلی نظیر برنامه‌نویس وب، برنامه‌نویس بانک اطلاعاتی، برنامه‌نویس سایت، کارشناس امنیت اطلاعات، مدیر شبکه و…).

 

د- ایجاد پدیده‌ی دورکاری به معنی «استفاده از رایانه‌ها و ارتباطات راه دور برای انجام وظایف شغلی در موقعیت‌های جغرافیایی متفاوت».

 

هـ- تخصصی‌تر شدن سطح وظایف واگذار شده به انسان‌ها (کارهای فیزیکی به ماشین‌ها واگذار می‌شود؛ لذا ایجاد و ارتقای مهارت‌های کارکنان از اهمیت خاصی برخوردار است).

 

و _ مدل‌های جدید کسب‌وکار مبتنی بر روش‌های اطلاعاتی عرضه شده و فرصت‌های جدید کارآفرینی پدید می‌آید. (فتحیان و خنجری، 1386)

 

اهداف یا مزایایی که می‌توان از سیاست مناسب توسعه‌ی ارتباطات و فناوری اطلاعات انتظار داشت، عبارت‌اند از:

• الف- کاهش تشریفات دست و پاگیر اداری: با استفاده از خدماتی نظیر دولت الکترونیکی.
• ب- ارایه خدمات­ الکترونیکی: نظیر دولت الکترونیکی؛ تجارت الکترونیکی، یادگیری الکترونیکی، بانکداری الکترونیکی و نظایر آن که
• 
•  باعث می‌شود خدماتی که به مشتریان عرضه می­شود الکترونیکی شده و دیگر مشتری ناچار نیست بسیاری از امور خود را در زمانی طولانی و با خستگی و سردرگمی انجام دهد. او می‌تواند توسط امکاناتی که فراهم شده است خدمات مورد نیاز خود را به صورت الکترونیکی در کوتاه‌ترین زمان ممکن و با کیفیت مناسب به صورت شبانه‌روزی دریافت نماید.
• پ- اطلاع­رسانی الکترونیکی: یکی از مهم‌ترین انتظارات شهروندان یک جامعه، دریافت به موقع اطلاعات مورد نیاز آنان است.
• ت- تأمین رضایت شهروندان: ارایه خدمات به موقع و کیفی به شهروندان و سهیم کردن آنان در ‌تصمیم‌گیری‌های عمومی موجب افزایش رضایت آنان خواهد بود.
• ث- افزایش اقتدار ملی: دست‌یابی­ سریع به اطلاعات و بهره‌مندی مناسب از آن، اطلاع‌رسانی صحیح و شفاف و تقویت نقش ملت در تصمیم‌گیری موجبات افزایش اقتدار ملی خواهد شد.

• ج- افزایش بهره‌وری: ارایه خدمات­ موثر و کارآمد، کارایی بیش‌تر سازمان‌های اداری و کاهش هزینه‌ها و تلفات زمانی موجب افزایش بهره‌وری ملی خواهد شد. برخی از مصادیقی که موجب افزایش بهره‌وری می‌شوند عبارت‌اند از:

  • دولت‌ها می‌توانند با عرضه اطلاعات مورد نیاز به صورت الکترونیکی، در مناقصه‌ها و مزایده‌ها، هزینه‌های خود را کاهش دهند.
  • اتوماسیون فعالیت‌ها، موجب کاهش نیروی انسانی و کوچک­سازی دولت می‌­شود.
  • هزینه‎هایی نظیر اطلاع‌رسانی و بایگانی کاهش خواهد یافت.
• چ- کاهش هزینه‌ها: فناوری اطلاعات و ارتباطات نقش بسیار مهمی در کاهش هزینه‌ها دارد. سازمان‌ها و شرکت‌ها با به کارگیری و پیاده‌سازی فناوری اطلاعات توانایی انجام بهتر و ساده‌تر وظایف خود را افزایش می‌دهند و از این طریق قادرند روش کار خویش را دگرگون سازند و هزینه‌ها را کاهش دهند. کاهش هزینه‌هایی نظیر هزینه‌های خرید، هزینه‌ی مبادلات، هزینه‌های پرسنلی، هزینه‌های موازی کاری، هزینه‌های بایگانی مستندات و…
• ح – توسعه‌ی مشارکت مردمی: تدارک شرایط مشارکت مستقیم همه شهروندان در فرآیندهای تصمیم­گیری و سیاست‌گذاری از جمله اهداف فناوری اطلاعات است.
• خ- شفافیت امور و کاهش رشوه­خواری: دسترسی سریع به اطلاعات شفاف و امکان نظارت و ارزیابی دقیق از فساد اداری و رشوه خواری خواهد کاست و این موضوع می‌تواند به عنوان یکی دیگر از مزایای استفاده از ارتباطات و فناوری اطلاعات محسوب شود.
• د- تصمیم‌گیری سریع مبتنی بر اطلاعات: در فرآیند حل مسأله، اتخاذ تصمیم صحیح مبتنی بر نود درصد اطلاعات و ده درصد مهارت‌های فردی است که استفاده از ارتباطات و فناوری اطلاعات، جمع‌آوری و پردازش اطلاعات در زمان کوتاه را میسر می‌سازد.
• ذ- اثرات مثبت زیست محیطی: با تبدیل نسخه‌ی‌ کاغذی پرونده‌ها، مدارک، کتاب‌ها و غیره به نسخه‌ی الکترونیکی، کاغذ مصرفی کاهش یافته در نتیجه جنگل‌ها و منابع طبیعی کم‌تر آسیب می‌بینند. از طرفی با کاهش حمل و نقل بین شهری برای دست‌یابی به اطلاعات و خدمات دولتی سوخت کم‌تری مصرف ‌شده و خطرات زیست‌محیطی کاهش می‌یابد.
• ز- کارآفرینی: برای استفاده از ارتباطات و فناوری اطلاعات نیاز به توسعه‌ زیرساخت‌هایی است که ایجاد، بهره‌برداری و نگهداری از آن‌ها نیازمند نیروی کار فناوری اطلاعات است و خود به صورت مستقیم عامل افزایش کارآفرینی است.

از سویی دیگر فناوری اطلاعات و ارتباطات فرصت تازه‌یی را برای کارآفرینان در تجارت جهانی فراهم می‌آورد، چرا که امروزه توسط این فناوری کارآفرینان در حوزه‌های مختلف به صورت الکترونیکی به یک‌دیگر متصل شده و امکان همکاری مشترک در زمینه‌ی کسب‌وکار در دنیا را فراهم می‌آورد و هم‌چنین فرصت‌های جدیدی نظیر ایجاد مشاغل جدید؛ تجارت الکترونیکی، واگذاری کارها به صورت برون‌سپاری و همکاری‌های فرامرزی را افزایش می‌دهد.

 

سیاست مناسب کارآفرینی در بخش فناوری ارتباطات و اطلاعات در رشد اقتصادی مشارکت داشته است و در کشورهایی نظیر چین، مالزی و مکزیک به اشتغال‌زایی منجر شده است. کشور هند از کارآفرینی در عرصه‌ی نرم‌افزار و برنامه‌نویسی سود برده و به رشد چشمگیری در این بخش نایل آمده است. سیاست مناسب کارآفرینی مبتنی بر فناوری اطلاعات در کشور هند منجر به توسعه‌ی صادرات برنامه‌های نرم‌افزاری در آن کشور شده است. سیاست مناسب کارآفرینی مبتنی بر فناوری ارتباطات و اطلاعات در هند مولد 7/7میلیون دلار در سال 1999بوده و 180000 شغل را در این کشور در سال 1998 به وجود آورده است. این کشور موفقیت معقولی در صادرات تولیدات و خدمات فناوری اطلاعات و ارتباطات را در جهان دارد. به طوری که صادرات هند در این صنعت از 150 میلیون دلار در سال 1990 به 7/5 میلیارد دلار در سال 1999 رسیده است، که حدود 17 برابر افزایش را نشان می‌دهد. (UNDP 2001)

 

متأسفانه علی‌رغم اهمیت و نقش مهم کارآفرینی در ایجاد اشتغال و هم‌چنین توسعه‌ی کشور، در برنامه‌های توسعه‌ی کشور استفاده ار فناوری اطلاعات برای توسعه‌ی‌ کارآفرینی مغفول مانده است و در هیچ کدام از برنامه‌های ملی توسعه و نیز برنامه‌های بخش توسعه‌ی فناوری اطلاعات کشور مانند برنامه توسعه‌ی کاربری فناوری اطلاعات (تکفا)، نظام جامع فناوری اطلاعات کشور، سند بخشی ارتباطات و فناوری اطلاعات برنامه چهارم توسعه و… به توسعه‌ی کارآفرینی‌های مبتنی بر ارتباطات و فناوری اطلاعات توجه لازم نشده است.

 

از طرفی یکی از مؤلفه‌های تاثیرگذار برای دست‌یابی به اهداف سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 بررسی سیاست‌های مناسب توسعه‌ی کارآفرینی مبتنی بر فناوری اطلاعات کشورهای منطقه است. چشم‌انداز 20 ساله جمهوری اسلامی جایگاهی از ایران 1404 را به تصویر کشیده است که در آن ایران در رأس کشورهای توسعه‌یافته در منطقه از نظر اقتصادی، علمی و فناوری است. بار اصلی نیل به ایران 1404 در عرصه‌های اقتصادی، علمی و فناوری بر دوش منابع انسانی دانش‌پایه و داشتن حداقل بی‌کاری در بین کشورهای منطقه است. برای رسیدن به اهداف سند مذکور باید در بخش‌های مختلف کشور تغییرات ایجاد شود. سیاست‌های مناسب توسعه‌ی کارآفرینی در کشور نه تنها خود در راستای رسیدن به این چشم‌انداز ضروری است بلکه یکی از مؤلفه‌هایی است که باعث تسریع در دست‌یابی به چشم‌انداز فوق می‌شود؛ لذا با پیشرفت علوم کارآفرینی و فناوری اطلاعات و ظهور مفاهیمی تحت عنوان کارآفرینی مبتنی فناوری اطلاعات دولت‌ها به دنبال سیاست‌های مناسب توسعه‌ی کارآفرینی در بخش ارتباطات و فناوری اطلاعات و باید بتواند به گونه‌یی عمل نماید که اشتغال مورد نیاز جهت تحقق اهداف چشم‌انداز را برآورد نمایند.

 

البته رسیدن به این هدف، نیازمند تدوین سیاست‌ها، خط مشی‌ها و قوانین و ارایه‌ی راهکارهای اجرایی برای شناسایی و پرورش استعدادهای افراد است تا از این طریق بتوان به توسعه دست یافت. (یداللهی و همکاران 1388) بنابراین ارایه‌ی سیاست‌های مناسب توسعه‌ی کارآفرینی‌های مبتنی بر فناوری اطلاعات در افق ایران 1404 به عنوان یک ابزار کارآمد در ایجاد کسب‌وکارهای جدید، با دو هدف ایجاد اشتغال مولد و پایدار در کشور و هم‌چنین نیل به اهداف سند ضروری است. در یک سیاست‌گذاری مناسب توسعه‌ی کارآفرینی به دو روش صورت می­گیرد. اول، با تأمین مهارت­ها و آموزش لازم برای کارجویان دوم با استفاده از خود ارتباطات و فناوری اطلاعات، تکیه بر سرمایه‌ی انسانی و اجتماعی (Urquhart C., Liyanage SH., MO Kah M, 2008). از این‌رو تدوین سیاست‌های مشوق شکل‌گیری کارآفرینی در بستر فناوری اطلاعات بسیار ضروری است لذا بر این مبنا ضرورت دارد که سیاست مناسب توسعه‌ی کارآفرینی مبتنی بر ارتباطات و فناوری اطلاعات در ایجاد کسب‌وکار‌های جدید معین و مؤلفه‌های تأثیرگذار بر آن شناسایی شود تا متولیان و سیاست‌گذاران بتوانند اقدامات بعدی اساسی برای این مهم را انجام دهند.

 

بنابراین مطابق بر آنچه گفته شد این سؤال مطرح می‌شود سیاست‌های مناسب توسعه‌ی کارآفرینی‌های مبتنی بر فناوری اطلاعات در کشور چیست؟

1-3-    اهمیت و ضرورت تحقیق

 

فناوری اطلاعات و ارتباطات به مثابه‌ی فناوری‌های نوین با قابلیت کاربرد و استفاده در همه‌ی عرصه‌های حیات بشری، در طی سال‌های اخیر مورد توجه سیاست‌گذاران توسعه قرار داشته است و وجود الگوهای موفقی از استفاده از این فناوری‌ها در حوزه‌ی توسعه‌ی اجتماعی- اقتصادی- سیاسی مؤید این ادعاست. استفاده از این فناوری‌ها در عرصه‌های مختلف حیات بشری موکول به تشخیص فرصت‌های کاربرد فناوری‌های مذکور توسط کارآفرینان است.

 

همان‌طور که می‌دانیم کارآفرینی و کارآفرینان نقش کلیدی در روند توسعه و پیشرفت اقتصادی جوامع ایفا می‌کنند، دیدگاه‌های تئوریک اقتصاددانانی مانند شومپیتر، اشمیتز و غیره و نیز مدل‌هایی مانند مدل ونیکر و ثرویک، مدل سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه – یورو استات و مدل دیدبان جهانی کارآفرینی همگی بر این نکته توافق دارند که کارآفرینی بر توسعه‌ی اقتصادی تأثیر مثبت دارد (یداللهی و همکاران 1388).

 

وجود نمونه‌های موفقی از اجرای استراتژی‌های جامع توسعه‌ی مبتنی بر ارتباطات و فناوری اطلاعات در جوامعی نظیر آمریکای شمالی، اروپای غربی و آسیای جنوب شرقی نشان می‌دهد که فناوری‌های نوین اطلاعات و ارتباطات می‌توانند و باید در حل و فصل چالش‌های توسعه‌ی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به کار گرفته شوند. (Sharifi M. Manian, A. 2010)

 

دانشکده‌ی کارآفرینی به عنوان اولین دانشکده‌ی تخصصی کارآفرینی در ایران باید در زمینه‌ی تهیه‌ی دانش و تدوین منابع علمی در عرصه‌های مختلف کارآفرینی و توسعه‌ی آن‌ها به ویژه در زمینه‌ی تدوین سیاست‌های راهبردی ملی نقش جدی داشته باشد. این پژوهش محققان و علاقه‌مندان را در ایفای نقش مذکور، از طریق فراهم آوردن مبنای علمی و دانش مورد نیاز در زمینه‌ی استفاده از یکی از مهم‌ترین فناوری‌های روز دنیا یعنی فناوری اطلاعات و ارتباطات در توسعه‌ی کارآفرینی یاری می‌نماید و می‌تواند راهگشای پژوهشگران بعدی این عرصه در کشور باشد و تأثیر به‌سزایی در توسعه‌ی کارآفرینی در کشور فراهم سازد.

1-4-    اهداف تحقیق

 

1-4-1- هدف اصلی

 

• شناسایی سیاست‌های مناسب توسعه‌ی کارآفرینی مبتنی بر فناوری اطلاعات در ایران

1-4-2- اهداف فرعی

 

• شناسایی نقش توسعه‌ی زیرساخت‌ها در توسعه‌ی کارآفرینی مبتنی بر فناوری اطلاعات
• شناسایی نقش توسعه‌ی منابع انسانی در توسعه‌ی کارآفرینی مبتنی بر فناوری اطلاعات
• شناسایی نقش توسعه‌ی محتوا و کاربرد در توسعه‌ی کارآفرینی مبتنی بر فناوری اطلاعات

1-5-    سوال‌های تحقیق

 

1-5-1- سوال اصلی

 

• سیاست‌های مناسب توسعه‌ی کارآفرینی مبتنی بر فناوری اطلاعات در ایران چیست؟

1-5-2- سوال‌های فرعی

 

• نقش توسعه‌ی زیرساخت‌ها در توسعه‌ی کارآفرینی مبتنی بر فناوری اطلاعات چیست؟
• توسعه‌ی منابع انسانی در توسعه‌ی کارآفرینی مبتنی بر فناوری اطلاعات چه نقشی دارد؟
• توسعه‌ی محتوا و کاربرد در توسعه‌ی کارآفرینی مبتنی بر فناوری اطلاعات چه نقشی دارد؟