با وقوع انقلاب صنعتی، شهرها در مسیر رشد و توسعه قرار گرفته و متناسب با آن زندگی شهرنشینی با استقبال بیشتری روبرو شده است. به تناسب تحول نیازها و انتظارات اجتماعات انسانی مشخصات کالبدی، بافت و کارکرد آن‌ها دستخوش تغییر شده است. در نتیجه، برنامه‌ریزی مدرن شهری موضوع کلیدی است که به منظور انطباق هرچه بیشتر بافت‌ها و الگوهای سکونت شهری با نیازهای کنونی و آینده ساکنان با هدف ارتقای عدالت اجتماعی در دهه‌های اخیر مورد توجه برنامه ریزان شهری قرار گرفته است. انجام مطالعات ارزیابی پیامدهای اجتماعی[1] پروژه‌ها و طرحهای توسعه‌ای، از جمله مهم ترین روش‌هایی است که در سالهای اخیر با هدف اجتناب از برداشت صرفا کالبدی به پروژه‌های توسعه ای و توجه به انسان به عنوان مرکزیت برنامه ریزی‌های توسعه ای، اهمیت پیدا کرده است.
بی‌شک برنامه ریزی و هرگونه تغییر در اجزای شهری و اجرای پروژه‌های مختلف، در هر جای دنیا عواقبی را به دنبال دارد.گاهی اجرای این پروژه‌های شهری، با جابه جایی گسترده جمعیت همراه بوده و این انتقال فیزیکی جمعیت، جابه جایی فرهنگی و نیز مجموعه‌ی وسیعی از پیامدها را در الگو و سبک زندگی، ارتباطات انسانی و شبکه‌های همسایگی، سلامت و رفاه اجتماعی به دنبال داشته است. در چنین شرایطی، ارزیابی پیامدهای اجتماعی، با هدف پیش بینی و تشخیص این گونه تغییرات و جابجایی‌ها و به منظور افزایش بازده پروژه‌های شهری بسیار موثر و کارساز خواهد بود. عدم شناخت و ارزیابی پیامدهای اجتماعی در بعضی موارد، تنها تحمیل کننده هزینه‌های غیرضروری‌ای بوده که در اغلب موارد، با رفع ظاهری بعضی مشکلات، به تعمیق و یا ایجاد مجموعه وسیعی از مسائل اجتماعی و فرهنگی منتهی می‌شود. در واقع، مطالعات ارزیابی پیامدهای اجتماعی، برای مرتفع کردن نیاز نظام‌های تصمیم گیری و سیاست گذاری به شناخت پیامدهای ممکن و راهکارهای کاهش پیامدهای منفی و افزایش پیامدهای مثبت، طراحی و اجرا می‌شوند.
گزارش حاضر به معرفی و بیان نتایج حاصل از بررسی پیامدهای اجتماعی احتمالی ناشی از اجرای پیاده‌راه‌سازی در محدوده میدان امام خمینی همدان و خیابان‌های ششگانه آن می‌پردازد.
1-2- بیان مساله تحقیق
میدان امام خمینی(ره) و خیابان‌های ششگانه منشعب از آن در مرکزیت شهر همدان واقع شده و دارای پنج کارکرد اصلی مسکونی، حمل و نقلی، تجاری- اداری،خدماتی و فراغتی می‌باشد که همین امر شیوه زندگی خاصی را در این محدوده رقم زده و به واسطه ایفای نقش ساختارهای اقتصادی و اجتماعی دائما باز تولید می‌شود. اکثریت شاغلین در این محدوده، در بخش‌های تجاری، تولیدی، اداری – انتظامی، گردشگری – توریستی، بهداشتی و درمانی، مذهبی و حمل و نقلی فعالیت دارند. عمده ترین کاربری‌های موجود در محدوده، کاربری مسکونی با سهم نسبی حدود 32.45 درصدی و کاربری تجاری در حدود 39.35 درصد می‌باشند و حدود 20 درصد به فعالیتهای گردشگری– توریستی که در امتداد تپه هگمتانه قرار دارد،اختصاص دارد.(مطالعات مشاورین طرح،شرکت مهندسین نقش پیراوش، 1385) این محدوده بسیاری از عناصر ارزشمند تاریخی و عملکردی شهر را در خود جای داده که در حقیقت معرف هویت تاریخی و ارزشمند شهر همدان بوده و شهر را به لحاظ معنایی سامان می‌دهد. از آنجا که این میدان و خیابان‌های منتهی به آن، مرکز تجاری و مسکونی شهر بوده و از سویی ارتباط با دیگر نواحی شهر را میسر می‌کند، علاوه بر ساکنین آن، روزانه مسیر تردد هزاران کارگر، کارمند، راننده و دیگر اقشار بومی و غیر بومی می‌باشد و همین امر، عاملی موثر در تشدید گره ترافیکی این بافت مرکزی محسوب می‌شود.
پروژه پیاده‌راه سازی میدان امام خمینی و خیابان‌های ششگانه آن، در سال 1385 با هدف ارتقای کیفی بافت تاریخی شهر همدان و حذف
ترافیک مرکزی آن، به تصویب شورای عالی مسکن و شهرسازی استان رسید. از دیگر اهداف اصلی طرح، تقویت گردشگری و افزایش جذب توریست در این منطقه می‌باشد. محدوده مورد نظر پروژه، میدان امام خمینی و شش خیابان اصلی منشعب از آن را یعنی خیابان‌های بوعلی (جنوب) اکباتان (ضلع شمالی طرح)، تختی، شهدا، باباطاهر و خیابان شریعتی را تا اولین چهارراه یا اولین میدان بعد از میدان امام خمینی شامل می‌شود. با وجود گذشت زمانی طولانی از تصویب پروژه و قطعیت کامل مجریان طرح درباره اجرایی شدن آن، در حال حاضر هیچ گونه برنامه ریزی مشخصی درباره‌ی زمانبندی، هزینه های اجرایی و یا فازبندی طرح صورت نگرفته است. پس از تصویب پروژه، یکی از فعالیتهای انجام شده در راستای آن، اجرای آزمایشی طرح در دو خیابان از خیابان‌های ششگانه (بوعلی-اکباتان) بوده است. این اجرا که با بسته شدن شبانه روزی این دو خیابان همراه بود، بدون اطلاع رسانی قبلی و یا ارائه توضیحاتی درباره علت آن، در سال 1390 آغاز شد. اجرای این طرح دراین محدوده که مرکزیت درمانی و تجاری استان همدان محسوب می‌شوند، افزایش اعتراضات و شکل گیری تجمعاتی را از سوی پزشکان و بازاریان منطقه در پی داشت و به موجب آن پس از گذشت چند ماه، ادامه طرح در یکی از این دو خیابان (بوعلی) متوقف شده، ولی خیابان اکباتان که به بازار روستاییان شهرت دارد، تا پایان سال 91 همچنان بسته باقی ماند و در نتیجه آن به گفته‌ی بسیاری از کسبه، در این دو سال، بازار اکباتان دچار رکود اقتصادی شدید شد.
همانگونه که از توصیفات برمی‌آید، در صورت اجرای پروژه با در نظر گرفتن اهداف اصلی آن، فرایندی دست کم 10 ساله و همراه با پیامدهای وسیعی در زندگی ذینفعان مستقیم و غیر مستقیم طرح خواهد بود. از آنجا که طرح برخلاف موارد مشابه آن دردیگر نقاط کشور، محدوده وسیعی از مرکز شهر با مختصات خاص را در بردارد، بدون شک تاثیرات احتمالی اجرای آن سطح وسیعی از منطقه را در بر خواهد داشت و تاثیر شگرفی بر شبکه و میزان تعاملات اجتماعی، فعالیتهای اقتصادی، میزان و الگوی دسترسی به امکانات و سرویس‌های اجتماعی و الگوی حمل و نقل برجای خواهد گذاشت.گستردگی طرح به اندازه ای است که همه ساکنین، شاغلان و گروه‌های مردمی در ارتباط با این محدوده را به یک اندازه تحت تاثیر قرار نمیدهد.
پیامدهای مرتبط با مرحله ساخت، اگر چه مهم، ولی مقطعی بوده و انتظار می‌رود با اتمام پروژه مرتفع شوند. اما دسته دیگر و مهم تر پیامدها با اتمام پروژه و شروع زندگی و تردد در بافتی از شهر که از حیث کالبدی و عملکردی مشخصاتی کاملا متفاوت از بافت پیشین دارد، پدیدار می‌شوند.
همانگونه که بیان شد، در محدوده مورد نظر،در هم تنیدگی مجموعه‌ای از ساختارهای روابط اجتماعی و همسایگی، نظام روابط قدرت، الگوی دسترسی‌های اجتماعی و خدماتی، نظام اقتصادی، گذشته و هویت تاریخی و در نهایت ویژگی‌های کالبدی منطقه، منجر به ساخت اجتماعی با مشخصات کاملا متمایز از سایر مناطق شده و بدون شک تغییر در ساختار فیزیکی و کالبدی که سهم عمده ای در شکل گیری این مجموعه اجتماعی داشته، تغییرات مهمی‌را در سایر عناصر تشکیل دهنده و مقوم آن به دنبال خواهد داشت و مطمئنا نمی‌توان تنها با پیاده‌راه‌سازی و سنگفرش کردن این کالبد شهری، چنین نتیجه گرفت که تغییرات متعاقب آن در سایر عناصر و مولفه‌های تشکیل دهنده ی این شیوه زندگی نیز، مثبت و سودمند خواهد بود.
بررسی‌های انجام شده در زمینه شناخت بافت اجتماعی – فرهنگی میدان امام و خیابان‌های ششگانه طرح، حاکی از آنست که در صورت عدم توجه به وجوه غیر مهندسی و فنی و زمینه اجتماعی فرهنگی پروژه و عدم اطلاع رسانی و نظرخواهی از مردم در مورد اجرای طرح، همانند بسیاری از پروژه‌های اجرا شده مشابه در سطح کشور، با مشکلات عدیده ای در مسیر اجرا و اتمام طرح روبرو خواهد شد.
بررسی حاضر در پی آنست تا با شناسایی، تحلیل، تبیین و شیوه ی مطلوب مدیریت این پیامدها، به تقویت آثار مثبت و کاهش آثار منفی اجرای پروژه بپردازد. بنابراین مساله اصلی تحقیق حاضر، عبارت است از اینکه چگونه اجرای طرح شهری چون پیاده‌راه‌سازی که در راستای بهبود کیفیت و استاندارد‌های محیطی و زندگی شهری صورت می‌گیرد، در صورت عدم توجه به موضوع پیامدهای اجتماعی اجرای طرح در مقاطع مختلف، می‌تواند آثار و نتایج نامطلوب و در مواردی جبران ناپذیر به دنبال داشته باشد که در بسیاری از موارد بروز همین آثار منفی، نادیده گرفته شدن نقاط مثبت طرح و به هدر رفتن هزینه های بسیار را منجر می‌شود.
1-3 اهمیت و ضرورت تحقیق
نگرش کنونی حاکم بر مدیریت فرایندهای تغییر حتی در عرصه‌های اجتماعی و فرهنگی نیز، نگرش مبتنی بر مهندسی است. اصطلاح مهندسی کردن یک تغییر، صرف نظر از نگرشی صرفا مکانیکی به تغییر، بیشتر به معنی تمرکز بر اصل تغییر و تلاش برای تمهید مکانیسم‌های مناسب تحقق حداکثری اهداف تغییر است. در حالی که مدیریت سیستمی‌یا به تعبیر بهتر، مدیریت اجتماعی تغییر که مستلزم اتخاذ رویکردی سیستمی‌به تغییر است، نه تنها بر اصل تغییر بلکه بر موضوعاتی چون ضرورت‌های اجتماعی آن، تناسب تغییر و محیط، آثار و نتایج ناخواسته‌ی تغییر و شیوه‌ی مدیریت جامع و همه جانبه‌ی تغییرات متکی است و معیارهای ارزشیابی فرایندهای تغییر در این رویکرد فراتر از محدوده‌ی اهداف پیش بینی شده تغییرات تعریف می‌شود. (پاکسرشت, 1389؛ص6) طرحهای پیاده‌راه‌سازی از جمله اقداماتی در مدیریت نظام شهری به شمار می‌روند که غلبه‌ی دیدگاه مهندسی در آن هویدا است. تجربه‌ی اجرای این نوع اقدامات در کشور طی سالهای اخیر، به خوبی موید این نکته است که نگاه به شهر به مثابه فضا و کالبد حمل و نقلی و تلقی مدیریت شهری به مثابه مدیریت فضا و کالبد شهری در این طراحی‌ها غالب است و در نتیجه‌ی همین امر و غفلت از جوانب اجتماعی و فرهنگی فضاهای شهری و در مجموع فقدان نگرش سیستمی، منطقه واقع در طرح پیاده راه سازی، به منطقه‌ای فاقد هویت مشخص، با مسائل اجتماعی و شهری متعدد تبدیل می‌شود. پرداختن به موضوع پیامدهای اجتماعی در چنین فضایی، به خارج کردن تفکر اجرای طرحهای شهری از چارچوب محدود مهندسی بافت به مدیریت اجتماعی طرحهای شهری کمک خواهد کرد.
در سطح کشور، پروژه‌های شهری و صنعتی بسیار زیادی به اجرا در آمده است که پیامدهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و حتی سیاسی وسیعی به دنبال داشته اند. ولی هرکدام، در نوع خود، پروژه‌ای خاص با آثار و پیامدهای منحصربه فردی بوده که همین ویژگی، مانع تعمیم نتایج این نوع مطالعات به یکدیگر، حتی در صورت تشابه بالا می‌شود.
محدوده طرح مورد نظر، متشکل از میدان اصلی شهر همدان و شش خیابان منشعب از آن است که شاید به لحاظ جغرافیایی در جهان مشابهاتی( هرچندبه ندرت) داشته باشد، ولی سبک زندگی خاص و نوع روابط اجتماعی در آن، توانسته چهره ای کاملا منحصر به فرد را برای این محدوده به ارمغان آورد. همین چهره اجتماعی منحصر به فرد محدوده طرح، خود دلیلی محکم برای اثبات ضرورت شناخت کامل محیط و انجام مطالعات ارزیابی پیامدهای اجتماعی در قبل از اجرای طرح پیاده‌راه‌سازی می‌باشد. در صورت عدم شناخت و تاکید صرف بر اهداف پروژه بدون توجه به محیط اجتماعی آن به عنوان محیطی کاملا منحصر به فرد، می‌تواند نتایجی جبران ناپذیر به همراه داشته باشد. نتایجی چون برهم خوردن سبک زندگی ساکنان، جابجایی فرهنگی، از بین رفتن امنیت و افزایش آسیب‌های اجتماعی، مسائل اقتصادی و… می‌تواند از جمله این نتایج باشد که با داشتن نگاهی صرفا کالبدی به محیط به جای در نظر گرفتن آن به عنوان بافت اجتماعی خاص، نمی‌توان این حقایق را در نظر داشت ، این در حالیست که گاهی وسعت و عمق این پیامدهای منفی چنان گسترش میابد که ناخواسته مانع توجه به پیامدهای مثبت طرح خواهد می‌شود.
پایان نامه حاضر، به دنبال شناخت کامل محدوده طرح،یعنی میدان امام خمینی همدان و شش خیابان اصلی آن به منظور ارزیابی پیامدهای اجتماعی پیاده‌راه‌سازی محدوده در مرحله قبل از اجرا می‌باشد و نتایج این مطالعه می‌تواند در بخش معاونت عمران و شهرسازی شهرداری همدان (مجری طرح)، به منظوراجرای بهتر و جلوگیری از وقوع آثار منفی طرح، مورد استفاده قرار گیرد.
1-4- اهداف و سوالات تحقیق
بررسی حاضر با هدف کلی پیش بینی، تبیین و مدیریت پیامدهای اجتماعی اجرای پروژه پیاده‌راه‌سازی میدان امام همدان انجام خواهد گرفت. اهداف جزیی مطالعه شامل موارد زیر خواهد بود:
- توصیف انواع گروه‌های تحت تاثیر، شدت و اهمیت پیامدهای اجتماعی ناشی از پیاده‌راه‌سازی میدان امام همدان
- تبیین و تحلیل عوامل و فرایندهای مولد پیامدهای اجتماعی پیاده‌راه‌سازی میدان امام خمینی همدان
- شناسایی راهکارهای مدیریت پیامدهای اجتماعی و طراحی الگویی برای مدیریت اجتماعی اجرای طرح پیاده‌راه‌سازی میدان امام همدان
برپایه اهداف فوق، مطالعه حاضر در پی پاسخگویی به سوالات زیر می‌باشد:
- اجرای پروژه پیاده‌راه‌سازی میدان امام و شش خیابان منتهی به آن، چه پیامدهایی را در ویژگی‌ها و ترکیب اجتماعی این منطقه به جا خواهد گذاشت ؟
- میزان امنیت اجتماعی محله و بروز آسیب‌های اجتماعی در منطقه، پس از اجرای طرح چه تغییراتی خواهد کرد ؟
- مهمترین پیامدهای اجرایی پروژه بر وضعیت اقتصادی و درآمدکسبه این منطقه چه خواهد بود؟
- بهترین الگوی قابل استفاده برای جلب مشارکت مردم در این اقدام توسعه ای چه الگویی می‌تواند باشد و دارای چه مشخصاتی است؟
- دیدگاه و نگرش مردم نسبت به اهداف، روش اجرا، نتایج مورد انتظار اجرای پروژه چیست ؟
- چه راهکارهایی برای مدیریت پیامدها و کاهش پیامدهای اجتماعی منفی پروژه قابل ارائه است؟
[1] Social Impact Assessment
(ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)
