نویسنده بر ترجمه فارسی آغاز می‌شود؛ بدنه اصلی کتاب به پانزده فصل تقسیم شده است که عناوین این فصول عبارت است از: ظهور مجدد شیعیگری، مکتب‌های گوناگون شیعه،‌مورد استثنایی ایران، دو وجه عمده سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، معمای آذربایجان، هزاره‌های افغانستان، علویان ترکیه، شیعیان شبه قاره هند، شیعیان آسیای مرکزی، تناقض عراق، شیعیان خلیج فارس، شیعیان یمن، چالش علویان، سرنوشت دروزها و انتقام شیعیان لبنان. «رستاخیز شیعه؟» عنوان بخش نتیجه‌گیری کتاب است. و در انتها چهار ضمیمه شجرنامه‌ها فرقه‌های شیعه سلسله امامیه، نام‌ها و القاب فرقه‌های شیعه، تاریخ شمار شیعه و جمعیت شیعیان یافت می‌شود. نویسنده در این کتاب  به دنبال پاسخ برای این سوال اساسی است که، چرا علی رغم در اقلیت قرارگرفتن شیعیان و تحمل آوارگی و فشار در طول تاریخ این جمعیت مذهبی نه تنها به حیات خود ادامه داده است بلکه تأثیری عمیق بر فرهنگ و اجتماع جامعه مسلمین گذاشته است.”

غلام حسین حیدری(1384)در مقاله ای تحت عنوان “ژئوپلیتیک فرهنگی یا ژئوکالچر”بیان میدارند که ژئوکالچر یا ژئوپلیتیک فرهنگی فرایند پیچیده ای از تعاملات قدرت،فرهنگ،و محیط جغرافیایی است که طی آن فرهنگها همچون سایر پدیده های نظام اجتماعی همواره در حال شکل گیری تکامل و آموزش و جابجایی در جریان زمان و در بستر محیط جغرافیایی کره زمین اند.هدف ایشان در این مقاله درک روشن از عنوان ژئوپلیتیک فرهنگی یا ژئوکالچر است.

شهربانو علیدادی(1390) در مقاله ای تحت عنوان “انقلاب ایران و ژئوکالچر مقاومت در سیاست بین الملل-2007-1979″بیان می دارند که با توجه به تحولات سیاسی خاورمیانه در فوریه2011جلوه هایی از ژئوکالچریک در محیط های منطقه ای شکل گرفته که شکل تعارض نیروهای مختلف را علیه یکدیگر فراهم آورده است.در این فضا میتوان به مولفه هایی همانند ژئوپلیتیک مقاومت اشاره داشت.ایشان در این مقاله رابطه هنجارگرایی انقلاب ایران با ژئوکالچر مقاومت را مورد بررسی قرار می دهند.

محمدعلی کریمی(1385) در مقاله ای تحت عنوان “ایثار و شهادت در آئینه مطبوعات”بیان می دارند که ایران جامعه ای آمیخته با معنویت و سرشار از ارزشها و هنجارهای مذهبی و دینی است لذااین امر مانع از آن نبوده است که دست اندرکارن و سیاست گزاران و تصمیم سازان از برنامه ریزی و طرح موضوع فرهنگ دینی وپیگیری برای ارتقای سطح آن و مهمتر ازهمه ،عمق بخشیدن از باورها و ارزشها و مبانی فکری و دینی همه اقشار جامعه غافل بمانند.

سید عباس احمدی (۱۳۹۰) در کتاب «ایران، انقلاب اسلامی و ژئوپلیتیک شیعه» معتقد است که ایران به عنوان کانون جوامع شیعی در جهان، پس از انقلاب اسلامی نقش آفرینی منطقه ای و جهانی خود را در این زمینه شروع کرد. عملکرد بین المللی ایران پس از انقلاب بالا بوده و اقلیت های شیعه نیز از انقلاب اسلامی تأثیر پذیرفته و با خودآگاهی و هویت یابی، احزاب و تشکل های متعددی را در کشورهایشان تأسیس

 

 کردند.

سید یحیی صفوی،(1387)؛ در کتابی تحت عنوان«وحدت جهان اسلام»، در بررسی عوامل مؤثر در ایجاد همگرایی در جهان اسلام ضمن تشریح عوامل دینی و فرهنگی در ایجاد همبستگی و پیوند میان مسلمین به این نکته اشاره دارد که بسیاری از تکالیف اسلام همانند قبله مشترک در هنگام نماز، مراسم حج، روزه گرفتن در ماه رمضان و بسیاری از موارد دیگر نقش ایجاد وحدت و همبستگی میان مسلمانان و کشورهای اسلامی را ایفا می نمایند.”

-“تیمور آمار و همکاران(1391)؛ در مقاله ای تحت عنوان:تحلیل عوامل تأثیرگذار ژئوکالچر بر روابط میان ایران و تاجیکستان)؛ ضمن بررسی سوابق تاریخی و فرهنگی مشترک میان دو کشور ایران و تاجیکستان به این نتیجه دست یافته اند که، در روابط میان کشورهای منطقه علی الخصوص ایران و تاجیکستان مؤلفه ی ژئوکالچر نسبت به عوامل سنتی دیگر، مانند مذهب، نقش مهمتری را ایفاء می نماید.

و بالاخره در زمینه ی پیشینه ی تحقیق حاضر باید از فصلنامه های مختلف، مطالعات منطقه ای پژوهش های جغرافیای انسانی و فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات  انقلاب اسلامی،مجلات بنیاد شهید و امور ایثارگران ،مجموعه مقالات کنگره ها و همایش ها ی برگزار شده توسط بنیاد شهید و امور ایثارگران  یاد کرد که مقالاتی را از صاحب نظران مختلف پیرامون موضوع فوق چاپ کرده اند  اما در زمینه موضوع پایان نامه نگارنده یعنی :تعیین جایگاه ایثار و شهادت بر ژئوکالچر جمهوری اسلامی ایران”به طور ویژه تحقیقی صورت نگرفته است.

 

1-9- مفاهیم و واژه ها

• ایثار و شهادت :

ایثاردر لغت به معنی برگزیدن، عطاکردن، غرض دیگران را بر غرض خویش مقدم‌داشتن، منفعت غیر را بر مصلحت خود مقدم‌شمردن(دهخدا و دیگران،1377 : 368)

ایثار مختص به یک جامعهو ملت و منحصر به زمان معینی نیست ودر گستره تاریخ می توان رگه و ریشه های بسیاری را در آن خصوص جست و یافت، هر چند ممکن است شدت و ضعف قابل توجهی را پشت سرگذرانده باشد. در تمام جوامع چه سنتی و چه مدرن ، گونه هایی از ایثار وجود داشته و دارد و مردمان به اشکال متنوعی را یاری کرده ا ند(http://fa.wikipedia.org).

در نگرش اسلامی شهادت در راه خدا از قداست و اهمیت والائی برخوردار بوده و اولیاء خدا و برگزیدگان همواره در طلب آن بوده اند . (فكرت ، 1379 ، 60)

بارزترین جلوه های ایثار و شهادت در دین تجلی پیدا می كند و آنقدر حائز اهمیت است كه دین اسلام ایثارگری و شهادت طلبی را در راه تعمیق آرمان های مذهبی تشویق نموده و بیشترازهرچیز دیگری بدان پرداخته است . چرا كه در اسلام كشته شدن آگاهانه در راه خدا كه در راستای گسترش اهداف الهی و اسلامی است بارها مورد تأكید قرارگرفته است . پس بطورخلاصه فرهنگ ایثارو شهادت در دین اسلام دربردارنده ی مجموعه ای از آگاهی ها، باورها ، اعتقادات واعمالی است كه موجب تقرب انسان به عالی ترین درجه كمال یعنی انتخاب آگاهانه مرگ درراه خدا می گردد .( فرهنگ عمومی،1383: 54 )

و در اسلام به معنای تلاش ، فداكاری ، بخشش و اخلاص در راه خدا آمده است كه بیانگر رشد و معرفت الهی انسان است و با مفاهیمی همچون شهادت ، خیرخواهی و دیگر خواهی همراه است . و همینطور شهادت در لغت به معنی گواه و در اصطلاح كسی كه در مورد مسئله ای گواهی و شهادت بدهد، مطرح گردیده است( ابن منظور ، 1405 ، 225 )

مطابق باایدئولوژی اسلامی اوج تجلی رفتار ایثارگرانه جایی است كه انسان از عزیزترین كالای خود كه جان اوست درگذرد .در ایدئولوژی اسلامی این متعالی ترین مرتبت ایثارگری درسلسله مراتب ایثاراست . (اقبال ، 1355 ، 70 )

• ژئوکالچر :

اصطلاحژئوكالچربرایاولینبارتوسطامانوئلوالرشتاین در دهه شصت میلادی به کار برده شد.این اصطلاح از دو واژه Geo یعنی زمین و Culture به معنی فرهنگ ترکیب یافته است(اخوان و همکار،1389 : 74)

از مفاهیم موجود در تفکر ژئوپلیتیک که در حوزه ای خاص تر به کار می رود، مفهوم ژئوکالچر یا ژئوپلیتیک فرهنگی است که در اواخر دهه 80 از سوی امانوئل والرشتین، جامعه شناس مارکسیست آمریکایی مطرح شد. والرشتین در بحث نظام جهانی خود از مقوله تقسیم کار بین المللی به عنوان یک ابزار تحلیل استفاده می کند و ژئوپلیتیک را سیاست کشورهای مختلف بر اساس این که در کجای این تقسیم کار(پیرامون- نیمه پیرامون و هسته)، قرار گرفته اند، می داند.

در این راستا ژئوکالچر مفهومی متفاوت با ژئوپلیتیک است که به جای سیاست بر فرهنگ تمرکز دارد. در واقع ژئوکالچر مفهومی است که بر تحمیل الگوهای فرهنگی از سوی قدرت های هسته ای بر کشورهای پیرامون و نیمه پیرامون با هدف زایل ساختن فرهنگ های بومی آنها اشاره دارد. در تصور والرشتین از ژئوکالچر در دوران جدید، کشمکش های بین المللی دیگر صرفاً ابعاد نظامی ندارند بلکه، واجد ابعاد فرهنگی و معنوی نیز هستند(واعظی،33:1387).

ژئوکالچر یا ژئوپلیتیک فرهنگی فرآیند پیچیده ای از تعاملات قدرت،فرهنگ و محیط جغرافیایی است که طی آن فرهنگ ها همچون سایر پدیده های نظام اجتماعی همواره در حال شکل گیری،تکامل،آمیزش و جا به جایی در جریان زمان و در بستر محیط جغرافیایی کره زمین اند.به عبارت دیگر ژئوکالچر ترکیبی از فرآیندهای مکانی_فضایی قدرت فرهنگی میان بازیگزان متنوع و بیشماری است که در لایه های مختلف و در عرصه محیط یکپارچه سیاره زمین به نقشپ آفرینی پرداخته و در تعامل دائمی به سر می برند(حیدری،1384 : 94)

به نظر تایلر،فرهنگ عبارت است از مجموعه ی دانش ها،اعتقادات،هنرها،اخلاقیات،قولنین،رسوم و هرگونه توانایی و عادت دیگری که به وسیله ی انسان به عنوان عضو جامعه اکتساب می شود(بشریه،1379 : 8)

• شیعه :

شیعه در لغت بر دو معنا اطلاق می‌شود، یکی توافق و هماهنگی دو یا چند نفر بر مطلبی، و دیگری، پیروی کردن فردی یا گروهی، از فرد یا گروهی دیگر؛ ابن منظوردر لسان العرب می‌گوید: «الشیعه القوم الذین تجتمعوا علی امر، و کل قوم اجتمعوا علی أمر فهم شیعه، و کل قوم أمرهم واحد یتبع بعضهم رأی بعض هم شیع.ودر اصطلاح به آن عده از مسلمانان گفته می‌شود که به خلافتو امامتبلافصل علیـ علیه السلام ـ معتقدند، و بر این عقیده‌اند که امامو جانشین پیامبرـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ از طریق نصشرعی تعیین می‌شود، و امامت حضرت علیـ علیه السلام ـ و دیگر امامان شیعه نیز از طریق نص شرعی ثابت شده است.اطلاق شیعه بر دوستان و پیروان علی ـ علیه السلام ـ نخست، از طرف پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ صورت گرفته است. این مطلب، در احادیثمتعددی که از آن حضرت روایتشده، مطرح شده است. چنان که سیوطیاز جابر بن عبدالله انصاریو ابن عباسو علی ـ علیه السلام ـ روایت کرده که پیامبراکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در تفسیرآیه‌ «ان الذین آمنوا و عملوا الصالحات اولئک هم خیر البریّهاشاره به علی ـ علیه السلام ـ کرده و فرموده‌اند: «تو و شیعیانت» روز قیامت، رستگار خواهید بود.

در تاریخ شیعه، فرقه‌هایی پدید آمده است، که بسیاری از آن‌ها منقرض شده‌اند، و بحث درباره‌ آن‌ها فایده‌ چندانی ندارد. فرقه‌های اصلی شیعه که هم اکنون نیز موجودند عبارتند از: شیعه‌ اثنا عشریه، شیعه‌ زیدیه، و شیعه‌ اسماعیلیه (.http://wikifeqh.ir)

دراین فصل پیرامون چارچوب تحقیق ابتدا بیان مساله تحقیق پرداخته و سپس سؤالات تحقیق، فرضیه‎های تحقیق، ضرورت تحقیق،انگیزه تحقیق،اهداف تحقیق،اهمیت موضوع تحقیق، محدوده مورد مطالعه،سوابق تحقیق، روش تحقیق و مراحل آن،با تشریح ابعاد هریک بیان می‎شود.

 

 

1-2-بیان مسئله

امروزه مبحث ژئوپلیتیک مقاومت از جمله مباحث مهم در پژوهش‌ها و نوشته‌های مربوط به ژئوپلیتیک انتقادی است. این رویکرد توجهش را صرفاً به رویه سلطه ژئوپلیتیک معطوف نداشته بلکه به رویه دیگر ژئوپلیتیک که همان مقاومت است بیشتر توجه می‌کند. مقاومت‎های مردمی‎و نهضت ها در برابر رفتارهای ژئوپلیتیک گرایانه؛ یکی از مولفه‎هایی است که در ارزیابی میزان قدرت مورد توجه ژئوپلیتیسین ها واقع وکارکردآن درتنازعات موردتوجه قرارمی­گیرد.تاریخ جنگهاودرگیریها،بیانگرشواهدبسیاری ازسیرتکاملی مفا­هیمی‎است که پیش ازاین،تنهاازیک بعدموردتوجه قرارگرفته،واینک،به لطف توسعه وپیشرفت علوم مختلف وهم پوشانی زمینه‎های گوناگون علمی،ازابعادبیشتری میتوان آنهاراموردبررسی قرارداد. مقاومت در برابر سلطه بیرونی و سلطه حاکمان جور و ناصالح تاریخی طولانی به درازای رقابت قدرت‌ها و نیروها دارد اما کمتر موردی از این مقاوت‌ها بوده است که ماندگار گشته باشد. در این میان در تاریخ جنبش ها و نهضت‎های آزادی طلبانه ملت ایران، نهضت جنگل یکی از درخشان ترین جنبش بوده است. نهضت جنگل از سال 1293 شمسی تا سال 1300 شمسی به مدت هفت سال در حوزه جغرافیایی گیلان به حیات خود ادامه داد. از سویی موقعیت جغرافیایی و ژئوپولیتیک گیلان در ظهور جنبش ها و  نهضت‎های مردمی‎ازجمله نهضت جنگل بی تاثیر نبوده است. گیلان از سرزمین‎هایی است که عوامل تاثیر گذار جغرافیایی و ژئوپلیتیکی نقش تعیین کننده و بسزایی در تحولات آن داشته است. از منظر جغرافیایی از چهارسو با موانع بزرگ طبیعی روبرو بوده است، در شمال با دریاچه بزرگ و بسته خزر و در غرب، جنوب و شرق با دیواره‎های بلند کوهستانی و جنگل‎های انبوه خزری احاطه شده است. در گذشته در داخل منطقه نیز زمین‎های باتلاقی، بیشه زارهای انبوه، رودخانه‎های متعدد و پر آب و اقلیمی‎بسیار مرطوب و ناسازگار آن، برای هر مهاجمی‎به منزله ی یک خطر استراتژیک تلقی می‎شد. از این رو این منطقه به برکت خصیصه‎های جغرافیایی و ژئوپلیتیکی فوق سال ها با استقلال کامل و نسبی از حکومت‎های پیرامون خود زیسته است. هدف این تحقیق، واکاوی و بررسی رابطه اراده ی نظام سلطه مدار و مقاومت ها و جنبش مردمی‎است به بیان دیگر توضیح و تبیین  زمینه‎های شکل گیری نهضت جنگل، علت تداوم و استمرار آن به مدت هفت سال نسبت به نهضت‎های معاصر خود از نظر حوزه ی عملکرد و تداوم  و همچنین نقش این نهضت در حفظ و تداوم هویت ملی ایران  از اهداف مهم این تحقیق می‎باشد.

 

 

1-3- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

در عصر جهانی شدن و ارتباطات و در شرایطی كه تحولات جهانی و منطقه‌ای در عرصه‌های سیاست و اقتصاد و فرهنگ پرشتاب است، تأكید بر هویت ملی و توجه خاص به برخی از تحولات و جنبش‎های تاریخی می‎توانند زمینه‎های حفظ همکاری و انسجام ملی (هویت ملی)و نیز امنیت ملی کشورها مهیا سازد.با توجه به این که تحقیقات بی شماری در زمینه نهضت جنگل صورت گرفته اما کمتر محققی به تحقیق و کنکاش مسائل ژئوپلیتیکی و مقاومتی نهضت جنگل اشاره و تاثیر آن را بر هویت ملی کشور ایران ارزیابی نموده است  که از این حیث، تحقیق حاضر در نوع خود بی نظیر و پرداختن به آن دارای اهمیت ویژه ای  است. از طرفی عوامل مختلف ژئوپلیتیکی در روند ایجاد و تداوم جنبش‎های اجتماعی تاثیرگذار هستند. به طورمثال جنبش‎های ضد حکومتی در دوران خلافت عباسی بیشتر در سیستان و خراسان شکل می‎گرفت که دسترسی به آن به دلیل شرایط جغرافیایی بسیار دشوار بود. در شکل گیری قیام میرزا کوچک خان نیز شرایط و عوامل ژئوپلیتیکی گیلان نقش آفرین بودند.

 

 

1-4- انگیزه تحقیق

انگیزه محقق از انتخاب موضوع پایان نامه موردنظر، بررسی و شناخت جایگاه نهضت جنگل در تقویت هویت ملی ایران می‎باشد.با توجه به اینکه نهضت جنگل در استان گیلان به وقوع پیوست و این جانب با توجه به علاقه مندی که به استان خودم دارم و این ناشی از وجود علاقه به مکان است، پرداختن به موضوع جنگل را لازم دیدم. از طرفی علاقه به شخصیت میرزا کوچک خان به عنوان یک انقلابی و مبارز علیه استبداد و استعمار نیز تا حدودی مشوق انتخاب موضوع فوق گردید. چرا که شخصیت میرزا کوچک در نزد مردم گیلان بسیار مهم و مورد توجه است. به طوری که در ادبیات گیلگی و تاریخ محلی نهضت میرزا بازتاب گسترده ای یافته است. بنابراین اقناع حس کنجکاوی از یک طرف و علاقه به میرزا به عنوان یک مبارز آزادیخواه گیلانی از طرف دیگر زمینه ، توجه اینجانب را به موضوع فوق فراهم آورد.

 

 

1-5- اهداف تحقیق

 

1. بررسی عوامل ژئوپلیتیک در شکل گیری، تداوم و استمرار نهضت جنگل.
2. بررسی تاثیر نهضت جنگل برحفظ و ماندگاری هویت ملی ایران.

 

 

1-6-سؤال تحقیق

بدون تردید هر تحقیقی در راستای شکل گرفتن سئوال یا سئوالاتی در ذهن محقق انجام می‌گیرد و شخص پژوهشگر همواره تلاش می‌کند تا در طول تحقیق به شیوه‌ای علمی‎و دقیق به پاسخ‌های مناسب و قانع کننده‌ای برای سئوالات خود دست یابد. ضمن اینکه برای انجام یک تحقیق خوب پرسش‌ها خیلی اساسی‌اند و این پرسش‌ها ما را به دانش جدید یا در حل مسئله‌ای ویژه‌ هدایت می‌کنند (پارسونس و نایت، 1386: 63). با توجه به موضوع تحقیق که به(تحلیل پیامد­های ژئوپولیتیک مقاومت نهضت جنگل در هویت ملی ایران) می­پردازد، نگارنده سؤالی به شرح زیر تدوین نموده است.

از این رو مهم ترین پرسش ها ی تحقیق عبارتند از:

الف) تأثیر نهضت ها و بحران‎های داخلی و خارجی در شکل گیری نهضت جنگل چگونه بود؟

ب) تأثیر نهضت جنگل در حفظ هویت ملی ایران چگونه بوده است؟

 

 

1-7- فرضیه‎های تحقیق

در یک بررسی علمی‎لازم است محقق برای تعیین دقیق و تبیین منطقی اهداف تحقیق فرضیه ها را مطرح سازد، زیرا به عنوان استخوان بندی طرح مطالعاتی مطرح می‌باشند. فرضیه، توجیه و تبیین‎های حدسی معینی را درباره ی واقعیات عرضه می‎کند و پژوهشگران را در بررسی این واقعیات و تجارب کمک و هدایت می‌کند. فرضیه یک پیشنهاد توجیهی و به زبان دیگر راه حل مسئله است که هم به یافتن نظم و ترتیب در بین واقعیات کمک می‌کند و هم باعث استنتاج می‎شود (حافظ نیا، 1386: 111).

 با توجه به سؤال تحقیق که دستیابی اهداف گوناگونی را دنبال می‌کند برای جهت دهی سؤال تحقیق و هدایت آن در راستای چارچوبی منسجم، دو فرضیه زیر مطرح گردید:

• به نظر می‎رسد، نهضت ها و بحران‎های داخلی و خارجی در شکل­گیری نهضت جنگل تأثیرگذار بوده است.
• به نظر می‎رسد، نهضت جنگل در راه تحقق استقلال کشور و تقویت هویت ملی ایران تلاش می‎کرد.

1-8- محدوده مورد مطالعه

محدوده مورد مطالعه این تحقیق، به طور کلی کشور ایران و به طور اختصاصی استان گیلان را شامل می‎شود. پژوهش حاضر سعی دارد تا ضمن بررسی موقعیت جغرافیایی محدوده مورد مطالعه،به تحلیل نقش آفرینی نهضت جنگل در تقویت هویت ملی جمهوری اسلامی‎ایران بپردازد.

 

 

1-9- تعریف مفاهیم و واژه ها

 

 

 

1-9-1-هویت

هویت به معنی «چه کسی بودن» است؛ اینکه یک فرد یا یک گروه انسانی خود را چگونه می‎شناسد و می‎خواهد چگونه بشناساند یا چگونه شناخته شود. هویت پاسخی به نیاز طبیعی در انسان برای شناساندن خود به یک سلسله عناصر و پدیده‎های فرهنگی، تاریخی و جغرافیای است. پدیده‎هایی چون سرزمین سیاسی مشترک، دین مشترک، زبان مشترک، خاطرات سیاسی مشترک، دیدگاه ها و آداب و رسوم، ادبیات و هنرهای مشترک را تشکیل می‎دهد و هویت در درجه نخست زاییده محیط جغرافیایی است (مجتهدزاده، ۶۶:۱۳۸۶). هویت ها معناهایی کلیدی هستند که ذهنیت افراد را شکل می‎دهند و مردم به واسطه آن ها نسبت به رویدادها و تحولات محیط زندگی خود حساس می‎شوند. مردم به دیگران می‎گویند که چه کسی هستند و مهمتر اینکه به خودشان نیز می‎گویند که چه کسی هستند و سپس می‎کوشند به گونه ای رفتار کنند که از آن کسی که تصور می‎کنند هستند، چه انتظار می‎رود (تاجیک،۱۳:۱۳۸۴).

 

 

1-9-2- ژئوپلیتیک

ژئوپلیتیک: عبارت از مطالعه اثرگذاری عوامل جغرافیایی در تصمیم گیری­های سیاسی صاحبان قدرت است.(مجتهدزاده،20:1381)

کیلن، که اصطلاح ژئوپلیتیک را در سال 1899 وضع کرد، آن را به عنوان «تئوری دولت به عنوان یک ارگانیسم جغرافیایی یا پدیده‌ای در فضا» توصیف می‌کند. از دید کارل هاوس هوفر پدر ژئوپلیتیک آلمان ژئوپلیتیک علم تازه‌ای از دولت می‌باشد، دکترینی بر جبر فضایی تمامی‎فرآیندهای سیاسی که بر بنیان‌های گسترده‌ای از جغرافیا، به ویژه جغرافیای سیاسی قرار دارد. ریچارد هارتشورن آن را به عنوان جغرافیای مورد استفاده برای اهدافی خاص که فراتر از تعقیب دانش قرار می‌گیرد، تعریف می‌کند. ادموند ولش، ژئوپلیتیک را مطالعه‌ای مرکب از جغرافیای انسانی و علم سیاسی کاربردی می‎داند که تاریخ آن به دوران ارسطو، مونتسکیو و کانت باز می‌گردد (کوهن، 1387: 42).

 

 

1-9-3- ژئوپلیتیک مقاومت

مباحث ژئوپلیتیک مقاومت و آنتی ژئوپلیتیک از جمله مباحث مهم در پژوهش ها و نوشته‎های مربوط به ژئو پلیتیک انتقادی می‎باشد. این رویکرد توجهش را صرفاً به رویه سلطه ژئوپلیتیک معطوف نداشته بلکه به رویه دیگر ژئوپلیتیک که مقاومت می­باشد بیشتر توجه می­کند.(راستی و خراسانی،۲۷۷:۱۳۹۱).

اکنون با تغییر شیوه‌های مستقیم استثمار و استعمار، وجود خلاء ناشی از قدرت در یک منطقه ژئوپلیتیکی می‌تواند زمینه‌ساز ایجاد ژئوپلیتیک مبتنی بر سلطه باشد. رقابت شدید و آشکار قدرت‎های جهانی و منطقه‌ای جهت نفوذ به این مناطق و ایجاد روابط ژئوپلیتیکی مبتنی بر سلطه و یا نفوذ از سوی قدرت‎های بزرگ و نابرابر با کشورهای منطقه نیز از دیگر مؤلفه‎های ژئوپلیتیک سلطه در عصر حاضر است. با این وجود، اگر قرن بیستم قرن ژئوپلیتیک بود، قرن بیست و یکم می‌رود تا تجربه‌ای جدید و متفاوت را در این زمینه آغاز نماید. در واقع، دانش ژئوپلیتیکی در نظر دارد تا بر پایه مواضع و موقعیت‎های قدرت و مزیت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بنا گردد. اما همان‎گونه که پروفسور فرانسوی، میشل، فوکونیز بیان می‎دارد، روابط قدرت بدون مقاومت وجود ندارد و مقاومت نیز مانند قدرت از تنوع برخوردار بوده و می‎تواند در قالب راهبردهای منطقه‌ای و جهانی تکمیل شود. بنابراین در مقابل روابط مبتنی بر قدرت، می‌توان هزاران داستان جایگزین را برشمرد که تاریخ را از دیدگاه کسانی که درگیر مقاومت در برابر دولت و کارکرد ژئوپلیتیکی بوده‎اند، قالب‎گیری کرده‏اند. این‌گونه مقاومت‌ها را می‎توان به عنوان ژئوپلیتیک از پایین که از مادون (تحت سلطه) تبعیت می‎کند، توصیف کرد. وضعیتی که طی آن روابط استعماری، سلطه ارتش، سیاست و فرهنگ دولت و طبقات نخبه آن به چالش کشیده می‎شود. نگرشی که زبان حال طبقات تحت سلطه را منعکس می‌نماید و مملو از مبارزات ضد سلطه‌گری و مقاومت در برابر نیروی جبار دولت‎ها در سیاست‎های داخلی و خارجی آنهاست.اینها همان تعابیری هستند که بر اساس آنها جغرافی‎دانانی همچون سیمون دالبی، ژئاروید اتوتایل و پاول روتلج، تحت تأثیر مباحث فوکو، رویکرد ژئوپلیتیک مقاومت را و یا در یک معنای گسترده‎تر، ژئوپلیتیک انتقادی را مطرح کرده‏اند. بر اساس چنین نگرشی، ژئوپلیتیک کلاسیک به فراهم آوردن شرایط سوءِ استفاده قدرت‎های استعماری و سلطه‌گر از اندیشه‎های جغرافیایی متهم می‌گردد (مجتهدزاده، 1381: 291).

دانش انتقادی می‏خواهد به مردم نشان دهد جامعه آنها چگونه عمل می‎کند و به آنها امکان می‌دهد تا در تحولات و تغییرات جامعه خود بدانسان که خود می‎خواهند عمل کنند تا دنیای آینده خود را بهتر بشناسند (شکویی، 1378: 124).

اندیشمندان در قالب این رویکرد، نسبت به یک چارچوب عمومی، یعنی تحلیل سیستم‎های جهانیِ مورد استفاده برای انتظام بخشیدن به علوم، مظنون بوده و به دیده تردید می‎نگرند. آنها به تحقیقات خود به مثابه پیدایش یک مکتب و نظام ژئوپلیتیکی نمی‌نگرند، بلکه این دیدگاه مبین رهایی از مجموعه‎ای از ایده‎های نامناسب در تحلیل مباحث ژئوپلیتیکی است. به‌طور کلی رویکرد انتقادی به ژئوپلیتیک و نیز ژئوپلیتیک مقاومت، گروه‎های چریکی چپ‌گرا، نهضت‎ها و نیروهای اجتماعی، رسانه‌های غیر دولتی، گروه‎های حقوق بشر، اقلیت‌ها و قومیت‎ها، احزاب و سازمان‎های اجتماعی و جنبش‌های مردم بومی‎را دربر می‎گیرد که گاهی به‌صورت شبکه‎های ملی و بین‎المللی در برابر موافقت‎نامه‎ها و مؤسسات فراملی و گفتمان‎های سیاسی مربوط به اقتصاد جهانی مقاومت می‏نمایند و نوعی جهانی سازی از پایین را که متضمن شبکه‌ای بین‎المللی از گروه‎ها، سازمان‎ها و جنبش‎های اجتماعی است، در قالب ژئوپلیتیک مقاومت یا ژئوپلیتیک از پایین تشکیل می‌دهند (حافظ‎نیا، 1385: 74 )

 

 

1-9-4-مفهوم امنیت

امنیت در لغت به معنی ایمن شدن، در امان بودن، ایمنی و آرامش و در اصطلاح مفهوم امنیت مصونیت از تعرض و تصرف اجباری بدون رضایت است و در مورد افراد به معنی آن است که مردم هراس و بیمی‎نسبت به حقوق و آزادیهای مشروع خود نداشته و به هیچ وجه حقوق آنان به مخاطره نیفتد و هیچ عاملی حقوق مشروع آنان را تهدید ننماید.(کاظمی،1386:88).

امنیت امری است استنباطی که واقعیت یافتنش در محیط مستلزم اقدامات و برنامه ریزی‎های ویژه ای می‎باشد. این حکم فردی در مورد کشورها و منطقه ها نیز جاری است. امنیت برای یک کشور عبارت است از داشتن یا به دست آوردن اطمینان نسبت به سلامت موجودیت و مایملک، نسبت به اعتبار و موقعیت و نسبت به هر آنچه که زیر چتر منافع ملی قرار می‎گیرد. ناامنی هنگامی‎بروز می‎کند که سلامت موجودیت و مایملک و اعتبار و موقعیت و یا منافع ملی یک کشور از سوی قدرت‎های دیگر تهدید شود. به این ترتیب امنیت و قدرت و کنش ها و واکنش ها میان این دو ، نقش پر اهمیتی در مباحث سیاسی استراتژیک و ژئوپلیتیک دارند در حالیکه مفهوم امنیت ثابت است و محتوای جغرافیایی امنیت تابع شرایط زمان و مکان متغییر است.(مجتهدزاده، 1384 : 45 )

 

 

1-9-5-قدرت ملی

قدرت ملی به عنوان مفهومی‎ژئوپلیتیکی در برگیرنده یک مفهوم دو بعدی است؛ فلذا این واژه درحالیکه منعکس کننده ویژگی و صفت جمعی برای افراد یک ملت می‎باشد؛ در یک مفهوم دیگر به عنوان یک صفت فردی در رابطه با یک کشور و یک دولت تجلی می‎یابد. وقتی به قدرت در قالب یک جامعه یا ملت نگریسته می‎شود و قدرت را از آنِ آحاد مردم که در بستر سرزمینی مشخص زیست می‎کنند می‎دانند، آنگاه تعریفی که از واژه قدرت ملی در ذهن متبلور می‎شود عبارت خواهد بود از: “برایند قوای ترکیب شده مجموعه انسان ها، که در قالب یک کشور سازمان سیاسی پیدا کرده اند و تشکیل ملت را می‎دهند؛ قدرت ملی آن کشور با ملت می‎نامند”.(حافظ نیا، 1385: 251)

قدرت ملی یک دولت- ملت ازطریق ارتش قوی وسلاح‎های نظامی‎پیشرفته به دست نمی‎آید، بلکه توسعه همه جانبه ومتوازن درتمامی‎ابعاد اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی ونظامی‎را طلب می‎کند. به عبارت دیگر قدرت عنصرسیاسی نیست بلکه محصول منابع مادی ورفتاری کشورهاست. قدرت با زور مترادف نیست وتوانایی اعمال قدرت صرفا به شرایط قهرآمیز محدود نمی‎شود ودولت ها باتوجه به حجم عظیم مراودات خود به ندرت به زور متوسل می‎شوند (جونز،1373: 3).قدرت ملی حاصل ترکیب و جمع جبری وجوه مثبت و منفی عناصر و بنیانهای قدرت آن کشور می‎باشد که از پویایی برخوردار بوده و نسبت به ملت‎ها و کشورهای دیگر قابل فهم و درک می‎باشد(حافظ نیا، 1385: 251).

 

 

1-10- روش تحقیق ومراحل پژوهش

شناخت روشها و مراحل تحقیق از عوامل اساسی در جهت رسیدن به اهداف می‎باشد لذا مراحل و روشهای تحقیق به شرح ذیل می‎باشد. این پژوهش از نوع مطالعات توصیفی، تحلیلی می‎باشد و به روش کتابخانه ای انجام می‎پذیرد. اطلاعات اسنادی و کتابخانه ای از طریق مراجعه به کتب، مجلات علمی‎وپژوهشی، مقالات و سایت‎های اینترنتی گردآوری شده است.مطالعات کتابخانه­ای، به عنوان محور اصلی و اساسی در زمینه دسترسی به اطلاعات و منابع مورد نظر قرارگرفته است و سعی گردیده  با فیش برداری از منابع مختلف و تاکید بر منابع مهم کتابخانه ای زمینه قوام یابی اطلاعات تحقیق بیشتر گردد. اطلاعات به دست آمده بعد از طبقه بندی، مورد مطالعه و تجزیه و تحلیل قرار گرفته و در این رابطه از جداول و نقشه‎های مربوط به موضوع نیز استفاده گردیده است.

 

1-11- محدودیت ها وتنگناهای تحقیق

یکی از محدودیت­های پژوهش موردنظر کمبود فرصت و زمان بحث و بررسی به صورت جامع در زمینه موضوع مورد مطالعه می­باشد. کمبود منابع پیرامون موضوع فوق از دیگرموانع پیش روی تحقیق تلقی می­گردد، هزینه­های مالی را نیز باید همواره به عنوان یکی از محدودیت­های اساسی در فعالیت­های پژوهشی به شمار­آورد.

. geopolitic

در حفظ حیات عوامل متعدد و گوناگونی دخالت دارند، در میان این عوامل، غذا اصلی ترین و مهم ترین عامل حفظ حیات است. تعاریف مختلفی از غذا ارائه شده است:

« غذا مجموعه ای از مواد خوراکی و آشامیدنی است که برای تامین نیاز فیزیولوژیکی به مصرف انسان  می رسد و برای نگهداشت و رشد بدن و تامین انرژی و عناصری برای حفظ جریان فعل و انفعال  حیاتی ضروی است.»

« غذا، خوراک، خوردنی، خورش، آنچه خورده شود، ماده ای که به نمو جسم کمک کند و انرژی لازم برای بدن به وجود آورد.»

غذا و حیات آنچنان به هم پیوسته اند كه تصور حیات بدون غذا ممكن نیست. آدمی برای ادامه یك زندگی كارآمد و مفید در هر روز از عمر به غذا نیاز دارد، بطوریكه این نیاز دائمی و مستمر است و          نمی‌توان تامین آن را به آینده و به فراهم شدن امكانات موكول كرد. فقدان آن حتی برای چند روز مشكل ایجاد می كند و تحمل بیش از آن نیز مقدور نیست.

در قسمت اعظم دو میلیون سالی كه از پیدایش انسان می گذرد، بقای زندگی او بیشتر از راه شكار حیوانات و گردآوری میوه ها، دانه ها و حبوبات صورت گرفته است. در شرایطی كه گرسنگی دائماً بشر را تهدید می كرد، عمر انسان بیش از هر چیزی برای جستجو غذا سپری می شد. از آنجا كه این جستجو كاری دشوار بود، افزایش تعداد انسان ها را محدود می كرد. در حدود 10000 سال پیش بود كه انسان آموخت حیوانات و گیاهان را اهلی كند و به تدریج بشر به جای اینكه در پی شكار برود- كه در هر حال كاری است نامطمئن- تلاش نمود از تغییرات ادواری آب و هوا بهره گیری نماید و به كشاورزی بپردازد.

از زمان روی آوردن انسان نخستین به كشاورزی تاكنون، نوآوری های متعدد و رشد فن آوری،  گسترشی عظیم در ظرفیت تولیدی غذای

 

 كره زمین پدید آورده است، بطوریكه به نظر می رسد غذای تولیدی جهان برای جهانیان كافی خواهد بود. اما در پایان قرن بیستم و آغاز هزاره سوم و در بحبوحه دورانی كه از لحاظ پیشرفت و تمكن جهانی بی سابقه بوده است، گرسنگی هنوز مبتلا به گروه عظیمی از انسان ها می باشد در حقیقت امید به داشتن منابع غذایی كافی كه با كشف كشاورزی پیدا شد، هرگز محقق نگردید.

كشاورزی این امكان را برای بشر پدید آورد كه به شكلی مستمر ظرفیت تولیدی غذای كره زمین را افزایش دهد. اگرچه از زمان آغاز كشاورزی تا كنون تولید مواد غذایی چند صد برابر افزایش یافته است، اما، تعداد انسان های كره خاكی نیز همگام با آن و به صورت پیوسته رو به ازدیاد بوده است، به طوری كه این تولید اضافی به مصرف رسیده و انسان همیشه در دستیابی به غذا در تنگنا بوده است.

در چنین شرایطی، هر گونه كاهش ناگهانی و شدید در عرضه مواد غذایی در یك منطقه خاص، غالباً به گرسنگی و قحطی همه گیر انجامیده است. البته تعداد قحطی هایی كه انسان كشاورز در طول قرون گذشته به خود دیده است به طور دقیق مشخص نیست، ولی از مدارك و شواهدی كه در دست می‌باشد، می توان نتیجه گرفت كه بشر شاهد قحطی های سخت و متعددی بوده است؛ به گونه ای كه این امر در آثار فرهنگی ملت ها نیز متبلور و نمایان گشته است.

فقدان غذا و گرسنگی شدید، خواه به علل طبیعی پدید آمده باشد، و خواه نتیجه دخالت مستقیم بشر نظیر جنگ های داخلی و بین المللی باشد، دردناك و وحشت آفرین است. هنگام بروز گرسنگی، نه تنها گروه های عظیمی از انسان ها رنج می كشند و به شكلی رقت بار می میرند، بلكه بسیاری از افراد در اثر آن، رفتارهای ناهنجار از خود بروز می دهند. مردمی كه از گرسنگی رو به مرگ هستند، علاوه بر دزدی و احتكار مواد غذایی، برای به دست آوردن پول خرید غذا دست به جنایت می زنند و حتی فرزندان خود را می فروشند. در قحطی سال 436 قبل از میلاد، هزاران رومی خود را در رودخانه تیبر می‌انداختند تا به عذاب طولانی و مرگ ناشی از گرسنگی دچار نشوند. همچنین، در قحطی سال 1291 میلادی در هندوستان خانواده‌های زیادی خود را در رودخانه غرق می‌كردند. آدمخواری نیز در  قحطی‌ های قبل از قرن بیستم در انگلستان، اسكاتلند، ایرلند، ایتالیا، مصر، هندوستان و چین و حتی پس از آن در قحطی های قرن بیستم دیده شده است.

 از این موارد بسیار دیده شده است، در چند دهه اخیر نیز، جهان چندین مورد كمبود شدید مواد غذایی ناشی از جنگ را شاهد بوده است. در واقع تا این زمان دلیل اساسی مرگ و میرهای ناشی از فقدان غذا، ناشی از بلایای طبیعی نظیر خشكسالی و سیل و … و یا عوامل ایجاد شده توسط بشر نظیر جنگ های

داخلی و بین المللی بوده است. در حالیكه امروزه، كمبود غذا و گرسنگی معمولاً به طور یكنواخت در میان فقرای دنیا دیده می شود و ویژه مناطق خاصی نیست. بین سال های 1972 تا 1974 ، به علت پیشی گرفتن روزافزون تقاضای جهانی بر عرضه مواد غذایی و نیز كاهش ذخایر غذایی، قیمت های بین المللی مواد غذایی به سرعت بالا رفت.

از سوی دیگر همزمان با پیشرفت جوامع و ظهور قدرت های جدید؛ علوم و فن آوری های نو از  یك سو بشر را در تامین و گسترش نیازهایش یاری نموده و از سو ی دیگر محدودیت ها و تهدیدهایی را برای آزادی ها و نیازهایش به ارمغان آورده و امور متعددی در زندگی امروز دنیا را به كانون بحران مبدل نموده است. یكی از مهم ترین این بحران ها، مشكل غذا می باشد.گزارش سازمان های بین المللی در ارتباط با وجود 800 میلیون گرسنه و نیز ازدیاد روزافزون مرگ و میرهای ناشی از سوءتغذیه و گرسنگی مبین تغییر ساختار علل بروز گرسنگی و عدم دسترسی به غذا می باشد. وجود ناامنی در تامین غذا، موجب بروز ناامنی های اجتماعی و اقتصادی گردیده و ممكن است منجر به بروز مخاصمات داخلی و بین المللی شود. در حقیقت تا زمانی كه غذا به عنوان اساسی ترین نیاز انسان مورد تعدی و تهدید جدی و گسترده قرار نگرفته بود، هیچ مناقشه ای در زمینه به رسمیت شناختن حق دسترسی به آن و چگونگی برخورداری از آن در عرصه ملی و بین المللی بروز نمی كرد. لیكن، امروزه بحران غذا-كه میراث اقدامات بشر از جنگ های ویرانگر جهانی گرفته تا تصمیم های اقتصادی و افزایش جمعیت بشر می باشد- یكی از اساسی ترین حقوق میلیون ها انسان را مورد تعدی و تهدید قرار داده است که هم در سطح داخلی و هم بین المللی باید به جدیت مورد بررسی قرار گیرد.

1-  بیان مسأله

یکی از بدیهی ترین و در عین حال ضروری ترین حقوق هر انسان حق برخورداری از غذای سالم و عاری از مواد مضر و زیان اور می باشد. غذای مناسب باید در دسترس بوده و در کمیت و کیفیتی باشد که بتواند نیازهای رژیم غذایی افراد را برآورده سازد و در فرهنگ هر جامعه ای قابل قبول باشد و مضاف بر این غذا می بایست به شیوه پایدار و دست یافتنی و بدون محدودیت باشد و حق بر غذا اولین بار در ماده 25 اعلامیه جهانی حقوق بشر با این مضمون که « هر کس حق دارد سطح زندگانی سلامتی و رفاه خود و خانواده اش را از حیث مسکن و مراقبت های پزشکی و خدمات اجتماعی و خصوصا غذا را در اختیار داشته باشد » بیان شد که این ماده به نحوه چشمگیری توانست بیماری ها و نارسایی جسمی و روحی که یک تهدید جدی برای بشریت است را کاهش دهد و از آنجا که حق غذا پیش شرط تحقق سایر حقوق انسان ها می باشد لذا در قوانین بین المللی در موارد زیادی بر آن تأکید شده است و قوانین مدونی در این زمینه نوشته شده که این قوانین دولت ها صراحتا مسئول تامین غذای انسان ها و از بین بردن گرسنگی و تغذیه بد دانسته است و دولت ها باید مطمئن شوند که شهروندان از قابلیت دسترسی و غذای کافی و آب برخوردارند اعلامیه جهانی حقوق بشر که توسط مجمع ملل متحد در 1984 پذیرفته شده بیان داشته که هر کس حق استفاده از یک استاندارد و سطح زندگانی کافی برای بهداشت و سلامتی بر خود و خانواده اش را دارد که این حق شامل غذا نیز هست حق غذا در کنوانسیون حقوق اقتصادی اجتماعی و فرهنگی در 1996 نیز بیانگر این است که دولتها حقوق اساسی فردی را مشخص کنند تا مردم از گرسنگی رنج نبرند اسناد مختلف UN و اعلامیه ها در مورد حق غذا شامل مواد 1974 کنفرانس جهانی و اعلامیه 1992 کنفرانس بین المللی تغذیه موجود است که در مورد برنامه های غذایی جهانی و شورای جهانی غذا این موارد را بصورت مفاد قانونی درآورده است و آنها به عنوان حقوق اساسی بشر و همچنین به عنوان هسته اصلی شرایط توسعه حقوق بشر مشخص کرده است. با توجه به توضیحات سوالی که قابلیت طرح دارد این است که در حقوق بین الملل چه سازوکارهایی در راستای تضمین حق بر غذای کافی در ایران و حقوق بین الملل اندیشیده شده است؟ که مورد بررسی و مداعقه قرار خواهد گرفت.

2-   اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

در بحث اهمیت حق بر غذای کافی در حقوق داخلی و بین المللی باید گفت که غذا، یکی از ضروریات اساسی برای بقا و ادامه حیات بشر است. براساس نظریه مازلو، نخستین نیازمندی از نیازهای پنج گانه انسان، غذاست. مفهوم کلی امنیت غذایی نیز مبتنی بر وجود غذای کافی، سالم، مغذی و قابل دسترس برای همگان و در تمامی زمان هاست. اگرچه اغلب دولت ها از خودبسندگی شان در تولید و ذخیره مواد غذایی سخن می گویند، اما در واقعیت وضعیت به هیچ عنوان مناسب و رضایت بخش نیست. بنا به گزارش های سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد نزدیک به یک میلیارد نفر در سراسر جهان از گرسنگی رنج می برند بیش از دو میلیارد نفر نیز از گرسنگی پنهان و سوء تغذیه رنج می برند بنا به آمار برنامه جهانی غذا، هر هفت ثانیه، یک کودک بر اثر گرسنگی و یا بیماری های ناشی از آن در جهان می میرد این فاجعه بشری را به درستی هلوکاست بی صدا خوانده اند بنا به گفته مرکز مبارزه با گرسنگی مردن بر اثر گرسنگی، به مثابه قتل عمد است و گرفتار شدن به سوء تغذیه شدید و جدی و گرسنگی مزمن و پایدار، مصداق نقص حق اساسی حیات است. اگرچه عرصه اصلی اجرای تعهدات حقوق بشری، عرصه حقوق داخلی است و اجرای تعهدات حقوق بشری در سطح بین الملی، حالت تکمیلی دارد، و از طرف دیگر، از اساس این دولت ها هستند که متعهد به احترام و اجرای تعهدات حقوق بشری می باشند، با این حال، نمی توان نقش مؤثر و بی بدیل سازمان های بین المللی را در زمینه تحقق حق بر غذا در سطح بین المللی و تلاش های نهادها و سازمان های بین المللی را در هر دو سطح نادیده گرفت. به علاوه، بر اساس دیباچه منشور ملل متحد یکی از اهداف سازمان ملل متحد، تلاش برای ترویج به احترام به حقوق بشر است در این راه، معاهدات بین المللی حقوق بشری نقش ویژه ای برای نهادها و سازمان های تخصصی سازمان ملل متحد قائل هستند. لذا با توجه به توضیحات فوق پرداختن حق بر غذای کافی از اهمیت زیادی برخودار می باشد.

      تضمین ایمنی مبیع به‌صورت شرط تبانی بر عهده­ی فروشنده بوده و تولیدکننده نیز موظف به عرضه­ی کالای سالم و بی‌عیب است. تولید و فروش کالای معیوب موجب ایجاد مسئولیت می‌گردد و چنانچه موجب ورود خسارت به مصرف‌کنندگان شود تولیدکننده و فروشنده مکلف به جبران خسارات وارده خواهد بود. مسئولیت ناشی از کالای معیوب گاهی بر اساس نظام قراردادی و محدود به رابطه­ی خصوصی و قراردادی تولیدکننده یا فروشنده­ی کالای معیوب است؛ چنان‌ که در فقه امامیه و قانون مدنی ایران و نیز قانون حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان، خریدار کالای معیوب با استناد به خیار عیب می‌تواند عقد را فسخ نموده و ثمن پرداختی را مسترد نماید و یا این ‌که کالای معیوب را نگه دارد و ارش نیز دریافت نماید و یا اگر موضوع بیع کلی باشد بر اساس قانون حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان، عوض سالم را

 

 مطالبه نماید و گاهی بر اساس نظام مسئولیت مدنی قهری و فراتر از رابطه­ی قراردادی تولیدکننده یا فروشنده است. این نوع از مسئولیت را می‌توان مسئولیت مدنی ناشی از کالای معیوب نامید.

1-2- بیان مسأله    

      مسئولیت ناشی از تولید کالای معیوب در ابتدا محدود به مسئولیت قراردادی و رابطه­ی بین تولیدکننده و زیان‌دیدگان بود اگر زیان‌دیده رابطه­ی قراردادی با تولیدکننده نداشت نمی‌توانست به تولیدکننده رجوع نماید. در مواردی هم که رابطه­ی قراردادی بین تولیدکننده و زیان‌دیده وجود داشت زیان‌دیده پس از اثبات عیب کالا، صرفاً می‌توانست اقدام به فسخ معامله و استرداد ثمن و یا دریافت مابه‌التفاوت کالای سالم و معیوب (ارش) نماید. به‌ تدریج و با تسریع فزاینده­ی فرآیند صنعتی شدن و عرضه­ی محصولات فراوان صنعتی که غالباً نیز بین زیان‌دیده و تولیدکننده رابطه قراردادی وجود ندارد این خلأ احساس شد که تولیدکننده­ی کالای معیوب مسئولیت تولید کالای معیوب را تحمل نمی‌نماید. وانگهی گاه در رابطه­ی قراردادی نیز این ضمانت اجرا نمی‌تواند خسارات زیان‌دیده را جبران نماید. برای رفع این خلأ و پاسخ به نیازهای جامعه این نظریه مطرح شد که مسئولیت تولید کالای معیوب فراتر از رابطه­ی قراردادی تولیدکننده یا فروشنده است و هر کسی به علت استفاده از کالای معیوب خسارت ببیند حق مطالبه خسارت از تولیدکننده یا فروشنده را دارد و لو آن ‌که رابطه­ی قراردادی با وی نداشته باشد.

      مسئولیت مدنی ناشی از کالای معیوب در آغاز مبتنی بر نظریه­ی تقصیر و قواعد عمومی مسئولیت و بر مبنای تسبیب بود و زیان‌دیده علاوه بر اثبات ورود خسارت، معیوب بودن کالا و رابطه­ی سببیت میان این دو، از یک ‌سو می­بایست تقصیر تولیدکننده یا فروشنده را اثبات می‌کرد و از سوی دیگر لازم بود که خود در استفاده از محصول، مرتکب تقصیر و رفتار نامتعارف نشده باشد ولی این نظریه نیز نتوانست پاسخ‌گوی نیازهای جامعه باشد و نظریه­ی مسئولیت محض مطرح شد. در مسئولیت محض، زیان‌دیده کافی است معیوب بودن کالا، ورود خسارت و وجود رابطه­ی سببیت میان این دو را اثبات کند و نیازی به اثبات تقصیر تولیدکننده یا فروشنده ندارد.

      رکن مسئولیت ناشی از کالای معیوب_ اعم از مسئولیت قراردادی و قهری_، معیوب بودن کالا است. قانون مدنی ایران عیب را تعریف نکرده و تنها در ماده 426 قانون مدنی، تشخیص آن را به عرف و عادت واگذار کرده است. قانون حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان در بند 4 ماده 1 به تعریف عیب موردنظر در این قانون ـ و نه سایر قوانین ـ و ضمانت اجرای آن پرداخته و منظور از عیب را زیاده، نقیصه یا تغییر حالتی دانسته که موجب کاهش ارزش اقتصادی گردد و در ماده 2 ملاک صحت و سلامت کالا را مطابقت با ضوابط و شرایط مندرج در قوانین و یا مندرجات قرارداد مربوطه یا عرف رایج در معاملات معرفی کرده است. در این قانون صرفاً به مسئولیت قراردادی ناشی از کالای معیوب پرداخته شده و تعریف ارائه شده برای عیب نیز به تصریح قانون مذکور برای عیب در همین قانون است حال‌آن که اولاً: در بسیاری از موارد رابطه­ی قراردادی بین زیان‌دیده و تولیدکننده یا فروشنده وجود ندارد و مسئولیت از نوع قهری است، ثانیاً: ضمانت اجرای مقرر در این قانون در بسیاری از موارد، خسارات زیان­دیدگان را جبران نمی‌کند و زیان‌دیده مجبور است برای جبران خسارات خود به مسئولیت مدنی متوسل شود و ثالثاً: در این قانون منظور از عیب تفاوت ارزش کالای صحیح و کالای معیوب است در حالی‌ که در مسئولیت ناشی از کالای معیوب، مسأله­ی مورد بحث، خسارات ناشی از عیب است و نه کاهش ارزش کالا.

– ماده 426 – تشخیص عیب بر حسب عرف و عادت می‌شود و بنابر این ممکن است بر حسب ازمنه و امکنه مختلف  شود.

گردشگری كه در دنیای قدیم منحصر به امور زیارت، پیام رسانی، مسافرت های استثنایی جاسوسان و ماجراجویان وهمچنین طالبان علم بود، امروزه به مثابه یكی از مسائل مهم و مؤثر اقتصادی و یكی از عوامل برجسته ارتباطی، اجتماعی و فرهنگی در سطح جهانی در خور توجه و بررسی است.

گردشگری در جهان کنونی، صنعتی پاک،  عاری از آلودگی و سومین پدیدۀ اقتصادی پویا، پررونق و رو به توسعه است که پس از صنایع نفت و خودروسازی گوی سبقت را از دیگر صنایع جهانی ربوده است. و به صادرات نامرئی شهره یافته است.

فضاهای شهری به علت وجود امكانات خدماتی، تفریحی، مراكز خرید، بناهای تاریخی و دیگر جاذبه ها از مقاصد مهم گردشگری به شمار  می­روند.

استان کهن کرمانشاه و در پی آن شهر زیبای کرمانشاه دارای توان­های بالقوه و بالفعل طبیعی، تاریخی، فرهنگی و اجتماعی کم نظیر و حتی بی­نظیری است که با برنامه­ریزی صحیح و تدوین راهبردهایی در جهت بالفعل کردن توان­های بالقوه و نیز افزایش کارایی خدمات مرتبط با امور رفاهی و گردشگری می­توان پذیرای هر چه بیشتر گردشگر در این خطه زیبا بود، از این حیث انجام پژوهش حاضر در این باب امری ضروری به نظر می­رسد چرا که برای دست یافتن به توسعه پایدار و همچنین ارتقاء و پیشرفت، جز با بهره­گیری از علم روز و انجام تحقیق و پژوهش در راستای شناخت معضلات و مشکلات و پس از آن استفاده از راهکارهای علمی در جهت فائق آمدن بر آن­ها میسر نخواهد بود، لذا  پژوهش حاضر با هدف بررسی وضعیت گردشگری شهری ونقش آن در اقتصاد شهر، در پی یافتن نقاط ضعف و قوت و فرصت ها و تهدیدهای گردشگری در شهر کرمانشاه است تا با استفاده از مدل SWOT به استراتژی و راهبردهایی در جهت توسعه صنعت گردشگری در شهر کرمانشاه دست یابد.

1-2.بیان مسأله

امروزه گردشگری به اندازه­ای توسعه یافته که پس از صنایع مهمی مانند صنعت نفت و خودروسازی، سومین صنعت پردرآمد دنیا محسوب شده و اقتصاددانان نیز از آن به عنوان ((صادرات نامرئی))  یاد می­کنند. همچنین علاوه بر نقش غیر قابل انکار آن در شکوفایی اقتصاد کشورها، جزو عوامل مؤثر در برنامه­ریزی­های زیربنایی اعم از توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است(استعلاجی و خوش­نیت بیاتی،251:1391).

امروزه از صنعت گردشگری Tourism به عنوان یکی از پردرآمدترین فعالیت­های اقتصادی یاد می­شود به گونه­ای که از عوامل مؤثر در برنامه­ریزی­های توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی شهرها تلقی شده و نقش غیر قابل انکار آن در توسعه و شکوفایی اقتصادی بر هیچ یک از کشورها اعم از توسعه یافته و در حال توسعه به عنوان یکی از مهم­ترین منابع در رشد ناخالص ملیGDP پوشیده نیست(استعلاجی و خوش نیت بیاتی،253:1391).

مهمترین فضاهایی که مورد بازدید و اقامت گردشگران قرار می­گیرد، فضاهای شهری هستند که از دیرباز جذاب­ترین فضاها را تشکیل می دادند. گردشگری در شهرهای کوچک و بزرگ متداول است این شهرها غالباً گستره وسیعی از جاذبه ها را ارائه می­دهند. بسیاری از جاذبه ها و تسهیلات رفاهی، اساساً برای خدمت به شهروندان توسعه یافته اند، ولی استفاده از این تسهیلات می­تواند به تداوم آ نها کمک کند. از این گذشته، شهرها ممکن است مبادی ورود و خروج گردشگران به کشور یا منطقه باشند، و به عنوان پایگاهی برای گردشگران در آیند که به نواحی آن شهر مسافرت می کنند. هتلها و سایر تسهیلات گردشگری، بخشی تفکیک ناپذیر از بافت شهری هستند و به مسافران تجاری و تفریحی خدمات می­دهند. به عبارت بهتر، گردشگر شهری کسی است که یا با هدف مسافرت و گردشگری، اقدام به اقامت در شهر نموده و یا آنکه برای بازدید از مناطق اطراف شهر، از آن به عنوان یک مبدأ استفاده می­کند(یغفوری و آقایی، 3:1390).

کرمانشاه به لحاظ برخورداری از ظرفیت­های مناسب گردشگری از قبیل طبیعی، تاریخی، فرهنگی و مذهبی و… همواره به عنوان یکی از جذاب­ترین مناطق گردشگری در ایران محسوب می­گردد و این امر فرصت مناسبی برای دست یافتن به توسعه پایدار در این شهر و استان است، لیکن با این وجود، کرمانشاه هنوز جایگاه واقعی خود را در امر جذب توریسم و رسیدن به گردشگری پایدار نیافته است، تا جایی كه طبق سالنامه آماری استان تعداد گردشگران در شهر از سال 1385 به بعد روند كاهش و افزایش داشته است و هنوز  تعداد گردشگران به سال 1385 نرسیده است. این امر در حالی است که با توجه به جاذبه­های کم نظیر و حتی بی­نظیر در کرمانشاه می­توان با شناخت توان­های بالفعل و بالقوه و برنامه­ریزی اصولی و همه جانبه و نیز توجه به زیرساخت­های لازم و بسترسازی مناسب از طریق متدهای علمی و استفاده از نظر کارشناسان و متخصصان این امر به توسعه پایدار گردشگری دست یافت.

1-3. اهمیت و ضرورت پژوهش

ارزیابی آثار اقتصادی صنعت گردشگری، سبب فراهم نمودن اطلاعات لازم، جهت شکل­گیری سیاست­های توسعه گردشگری می­گردد. گردشگری، مفیدترین بخش صنعتی جهان است و بر چند فعالیت اقتصادی از جمله: اشتغال، منابع انسانی، توسعه، تجارت بین­المللی و تراز پرداخت­ها تأثیرگذار است(نور بخش و اکبرپور سراسکانرود،26:1389).

با توجه به اینكه ساختار اقتصادی ایران بعد از اكتشاف و بهره برداری از منابع نفتی به شدت متكی به صادرات نفت و درآمد ارزی حاصل از آن بوده است و تلاش های صورت گرفته برای خروج از این وضعیت و اتخاذ سیاست­های اقتصادی غیرنفتی نتیجه چندانی در برنداشته است، اینك برای ایجاد توسعه­ای همه جانبه و پایدار و همچنین جایگزینی منابع جدید كسب درآمد به جای منابع نفتی در كشور، نیازمند استفاده از تمامی امكانات و قابلیت ها هستیم. این در حالی است كه ایران یكی از دیدنی­ترین كشورهای جهان است. به طوری كه كشور ما جزو ده كشور اول جهان از لحاظ جاذبه­های( فرهنگی و تمدنی) گردشگری و جزو پنج كشور اول جهان از نظر تنوع(محیط طبیعی) گردشگری و جزو سه كشور اول جهان از نظر تنوع صنایع دستی است(ابراهیم زاده و آقاسی زاده،1388: 109-110).

کشور ایران که توان بالقوه عظیم گردشگری در همه زمینه­های میراث فرهنگی، تاریخی، زیست محیطی و غیره را دارد سالها به دلیل نگرانی­های فرهنگی، خود را از جریان عظیم اقتصادی دور نگه دارد.

امروزه مطالعۀ فعالیت­های گردشگری  و طراحی مسیرهای گردشگران در فضا ومکان یکی از موضوعات مهم و شاخص در مدیریت گردشگری است. در این راستا جغرافی­دانان ومحققان علاقمند به این هستند که بدانند افراد چه جاهایی و از چه طریقی را برای بازدید انتخاب می­کنند و در پی این هستند که بدانند چه مدلی الگوهای حرکت گردشگران را در شهرها نشان می­دهد(موحد و احمدی،96:1392).

از جمله دلایلی که ضرورت انجام پژوهش حاضر را موجب گردید، وجود جاذبه­های گردشگری بسیار با ارزش و متنوع تاریخی و مناظر و چشم اندازهای کم نظیر طبیعی در شهر و استان کرمانشاه است، از جمله این موارد وجود آثار باستانی کوه طاق بستان در شمال شهر کرمانشاه (این اثر به ثبت جهانی رسیده است)، وجود بازار سنتی شهر کرمانشاه(زمانی این بازار بزرگترین بازار خاورمیانه محسوب می­شده است)، وجود تکایا، مساجد و حسینیه­های قدیمی در بافت مرکزی شهر، خانه­های قدیمی در بافت شهری کرمانشاه و مناظر زیبای طبیعی  از جمله سراب­ها و چشمه ها و کوه­ها و سایر بناها و کارکردهای دیدنی در این شهر زیبا هستند که نشان دهنده توانهای توسعه در این شهر است وبا استفاده از روش­های علمی و استفاده از این روش­ها در مدیریت شهری و گردشگری و توجه به صنعت گردشگری در کرمانشاه می تواند موجب بهبود و ارتقاء وضعیت اقتصادی در سطح ملی و منطقه ای و نیز کاهش بیکاری شود.

1-4.اهداف پژوهش

اهدف از پژوهش حاضر به شرح زیر برشمرده می­شود:

• شناخت پتانسیل­های گردشگری در شهر کرمانشاه
• شناخت عوامل و زمینه های قدرت، ضعف، فرصت و تهدید تأثیرگذار بر صنعت گردشگری درشهرکرمانشاه
•  دست یافتن به راهبردهای ممکن جهت ارتقای این صنعت در شهر کرمانشاه

1-5.پیشینه علمی و عملی پژوهش

با توجه به اهمیت گردشگری در جوامع امروزی و نیز درآمدهای اقتصادی از آن تاکنون جهت ارتقای این صنعت و ترویج آن مطالعات عدیده­ای صورت گرفته است که در ذیل به برخی از آنها اشاره می­گردد:

• كوپر (1981)رفتار فضایی گردشگران را در جزیره چانل را مورد بررسی قرار داده است او تفاوت­هایی را در الگوی فضایی گردشگران را بر اساس دو متغیر(1) چرخه زندگی ؛ 2)موقعیت و پایگاه اجتماعی، اقتصادی مطالعه كرد و دریافت كه گردشگران با درآمد پایین فقط به بازدید از جاذبه­های اصلی گردشگری شهر تمایل دارند، در حالی كه گردشگران با درآمد بالا از جاذبه هایی كه كمتر مورد بازدید قرار گرفته است، بازدید می كنند.
• عباس زادگان (1384) در پژوهشی با عنوان ابعاد اجتماعی – روانشناختی فضاهای شهری، معتقد است كه فضاهای باز شهری، بستر ارتباطات و تعاملات اجتماعی شهروندان را ارتقا داده و امكان حضور بیشتر شهروندان را در فضا فراهم می آورند.

–   عیسی سراقی و همکاران(1387) در مقاله خود با عنوان نقش جاذبه­های اکوتوریستی در توسعه گردشگری نهاوند با تأکید بر مدل SWOT به  بررسی عوامل داخلی و خارجی گردشگری و قابلیت­های جاذبه­های اكوتوریستی شهرستان نهاوند به گونه ای علمی ، همراه با رعایت مسایل زیست محیطی پرداخته شده است سپس به ارائه راهكارهایی برای توسعه پایدار ناحیه ای و در نهایت حركت در راستای توسعه پایدار ناحیه­ای تأكید شده است.نتایج حاصل از مطالعات میدانی، مدلهای تحلیلی و تجزیه و تحلیل های تجربی در منطقه مورد مطالعه بیانگر این واقعیت است كه عدم بهره­برداری اصولی و ضعف بینش علمی مدیران نسبت به مسایل زیست محیطی جاذبه های اكوتوریستی منطقه را با آسیب پذیری بالایی مواجه كرده است . برای فایق آمدن بر مشكلات نیازمند بازنگری در برنامه­های جاری و ارائه راهكارهای مناسب جهت كاهش نقاط ضعف و محدودیت ها و بهره گیری از نقاط قوت و فرصتهای موجود است.

• علی موحد و همکاران(1390) در مقاله­ای با عنوان بازاریابی گردشگری شهری بر اساس برندیابی با مدل فرآیند تحلیل سلسله مراتبیAHP(مطالعه موردی کرمانشاه) به بررسی و تحلیل اهمیت برندسازی جهت جذب گردشگر در شهر کرمانشاه می­پردازند و در نتیجه کار، یکی از عمده­ترین دلایل عدم توسعه در گردشگری شهر کرمانشاه را ضعف بازاریابی و نبود نشان مناسب گردشگری در صحنه رقابت بین شهر­ها و کشورها در سطح ملی و بین المللی می­دانند؛
• تقوایی و صفرآبادی(1390) در مقاله ای با موضوع نقش مدیریت شهری در دستیابی به توسعه­ی پایدار گردشگری شهری(مطالعه موردی شهر کرمانشاه) با هدف متغیرهای ضروری عملكرد مدیریت شهری، در ارتباط با توسعه گردشگری پایدار شهری در شهر کرمانشاه به تحقیق می­پردازند و نتایج حاكی از آن است كه بین مدیریت یک پارچه شهری و همكاریهای متقابل مدیران شهری و مردم محلی با دستیابی به توسعه ی پایدار گردشگری شهری رابطه مثبت و مستقیم وجود دارد، یعنی هر مقدار مدیریت شهری هماهنگ تر باشد و ارتباطات بیش­تر بین مدیریت شهری و مردم محلی برقرار شود، به همان اندازه امكان دستیابی به توسعه ی پایدار گردشگری شهری بیشتر خواهد شد.
• عیسی ابراهیم زاده و همکاران(1391) در مقاله ای تحت عنوان تحلیلی بر برنامه­ریزی و توسعه گردشگری در استان لرستان با بهره­گیری از مدل استراتژیک SWOT به بررسی قوت ها، ضعف­ها و فرصتها و تهدیدها در گردشگری استان لرستان می­پردازند، یافته­های این پژوهش نمایانگر این است که که در این استان 12 قوت و 15 ضعف داخلی و در عین حال 8 فرصت و 10 تهدید خارجی وجود دارد و نتایج حاصل از کار نشان می­دهد که هم کارکردهای محیط بیرونی و هم محیط درونی در توسعه گردشگری در این استان مؤثر است.
• مسعود تقوایی و همکاران(1391) در مقاله ای با عنوان عوامل موثر در گردشگری شهری کرمانشاه، به بررسی وضعیت گردشگری و تحلیل نقاط ضعف و قوت و نیز فرصت­ها و تهدیدهای موجود در گردشگری این شهر می­پردازند و نتایج به دست آمده از پژوهش مذکور نشان می­دهد شهر کرمانشاه با دارا بودن توان­های بالفعل و بالقوه گردشگری، می تواند یکی از محورهای مهم در گردشگری
• 
•  کشور باشد و نتایج از تحلیلSWOT نشان می­دهد ضعف و بی­ثباتی در مدیریت، ضعف تبلیغات و ناهماهنگی­های سازمان­های مرتبط در زمینه گردشگری با مردم از علل توسعه نیافتگی گردشگری در این شهر است؛
• علی موحد و عاطفه احمدی در مقاله ای تحت عنوان مسیر یابی گردشگران در بافت­های تاریخی با رویکرد حفاظت و احیای این بافت­ها با استفاده از GIS(نمونه موردی:سنندج)1391؛به منظور شناسایی مسیرهای بهینه، با کاربرد GIS و اعمال معیارهای مؤثر در مسیریابی با کمی کردن آنها و با استفاده از اطلاعات فراهم آمده در پایگاه سیستم اطلاعات جغرافیایی، تجزیه و تحلیل فضایی و به کارگیری الگوریتم­های همانند overlay، مدل بولین و Network analysis در GISمسیرهای عبوری مناسب برای الگوی حرکت گردشگری در بافت، شناسایی و تفکیک شده و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. نتایج حاکی از این است شرایط اعمال شده در منطق بولین از عدم اطمینان کمتری برخوردار است، چرا که به دلیل محدودیت های قطعی این مدل، مسیرهای بسیاری پیشنهاد می شوند که ممکن است همه آنها برای گردشگران مناسب نباشند، اما با اعمال مدل Network analysis، مسیرهای بهینه گردشگری که جامع خصوصیات مسیریابی گردشگری هستند، مشخص و پیشنهاد داده شده اند.

 

1-6.سؤالات پژوهش

پژوهش حاضر در پی پاسخ به سؤالات زیر است:

• آیا استفاده از توان­ها و پتانسیل­های گردشگری موجود در شهر کرمانشاه استفاده مطلوب صورت گرفته است؟
• آیا زیرساخت­ها و امکانات موجود در شهر متناسب با نیازهای گردشگران است و می­تواند موجبات ارتقاء این صنعت را در کرمانشاه فراهم آورد؟

1-7.فرضیه­های پژوهش

 

• به نظر می­رسد در شهر کرمانشاه علی رقم وجود پتانسیل­های فراوان گردشگری، استفاده بهینه­ای جهت ارتقای صنعت گردشگری صورت نگرفته است.
• به نظر می­رسد زیرساخت­ها و امکانات موجود در شهر با استانداردهای مطلوب و مناسب جهت جذب هرچه بیشتر گردشگر فاصله دارد.

1-8. فرآیند پژوهش(روش ونوع)

نوع تحقیق از نظر هدف کاربردی و روش تحقیق در این پژوهش ترکیبی از روش توصیفی و تحلیلی است. در این پژوهش برای گردآوری داده­های مورد نیاز جهت دستیابی به اهداف آن از مطالعات  پیمایشی و کتابخانه ای جهت تدوین مبانی نظری از کتابها، مقالات، مجلات، فصلنامه ها، روزنامه و نقشه­ها استفاده شده است، و نیز اقدام به شناسایی و دسته بندی نقاط ضعف، قوت، فرصت­ها و تهدیدهای گردشگری در مدل SWOT در شهر کرمانشاه شده است.

1-9. قلمرومکانی پژوهش

شهر کرمانشاه دارای مساحتی معادل96476666 متر مربع است که جمعیتی برابر 794863 نفر (در سال 1385) در خود جای داده است.

 شهر کرمانشاه از لحاظ تقسیمات سیاسی مرکز استان کرمانشاه است و از شمال به کوههای پرآو و طاقبستان از جنوب به ارتفاعات کوه سفید و از شرق به دشت کرمانشاه محدود می­گردد. همچنین از لحاظ موقعیت استقرار در ناهمواری های پایکوهی قرار گرفته است و از لحاظ آب­و­هوا دارای اقلیم معتدل کوهستانی است. محدوده مورد مطالعه در موقعیت 34 درجه و 19 دقیقه عرض شمالی از استوا و47 درجه و 7 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ و ارتفاع 1322 متری از سطح دریا قرار گرفته است. 

1-10. شیوه و ابزار گردآوری داده­ها و اطلاعات

در این پژوهش برای جمع­آوری اطلاعات و همچنین تجزیه و تحلیل آنها روش­های مختلفی مورد استفاده قرار گرفته که شامل روش­های اسنادی و پیمایشی است. ابتدا با استفاده از روش اسنادی، کتابها، مقالات، پایان­نامه­ها و طرح­ها مورد بررسی و مطالعه قرار گرفتند و از آنها فیش­برداری شد، که عموماً در مباحث نظری تحقیق و شناخت وضع موجود منطقه مورد استفاده قرار گرفت، همچنین با مطالعات میدانی در سطح شهر پتانسیل­ها و کمبودها در امر گردشگری در شهر کرمانشاه برشمرده شد، سپس اقدام به شناسایی و دسته­بندی نقاط ضعف، قوت، فرصت­ها و تهدیدهای گردشگری در مدل SWOT در شهر کرمانشاه شده است.

1-11. روش تجزیه و تحلیل داده­ها

روش مورد استفاده در پژوهش حاضر شناسایی و دسته بندی نقاط ضعف، قوت، فرصت­ها و تهدیدهای گردشگری در مدل SWOT در شهر کرمانشاه است.

تجزیه و تحلیل  SWOT تحلیلی منظم برای شناسایی این عوامل و تدوین برنامه بلند مدت كه بهترین تطابق بین آنها را ایجاد نماید ارایه می دهد. از این دید گاه این الگو یك برنامه ریزی بلند مدت است كه قوت ها و فرصت ها را به حداكثر و ضعف ها و تهدیدات را به حداقل ممكن می­رساند. مدل SWOT برای كلیه سیستم ها، سازمانها اعم از دولتی، خصوصی در شرایط رقابتی و غیر رقابتی برای كلیه سطوح ملی صنعت، سازمان، برای پیشنهاد راهكارهای بقا و تعامل با عوامل محیطی و در نهایت برای تهیه برنامه های بلند مدت كاربرد جدی دارد.

نمودار شماره(1-1) :  تجزیه و تحلیل مدل swot

 

 

 

 

 

(مأخذ: خوشزاد،7:1386)

1-12. شرح واژه­ها و اصطلاحات پژوهش

گردشگری: لغت توریسم از کلمه تور(Tour) به معنای گشتن اخذ شده که ریشه در لغت لاتینTours به معنی دور زدن، رفت و برگشت بین مبدأ و مقصد و چرخش دارد که از یونان به اسپانیا، فرانسه و در نهایت انگلیس راه یافته است(واحدپور و جعفری،86:1390).

گردشگری شهری: محل و هر چه که یک محل را تعریف می کند موضوعی اجتماعی است. گردشگری شهری نیز با نظریه ها و فعالیت های مربوط به محل، پیوندی نزدیک دارد. حفظ میراث­شهری، نظیر طرح های ساخت و بازسازی آب کنارها در شهر ها متاٴثر از روابط قدرت درون و بیرون یک جامعه است.

گذشته و آثار تاریخی شهر به شاهکارهای هنری تبدیل می شوند، زیرا همه فراموش می­کنند که چه رابطه­ای میان وضعیت فعلی و قبلی شهر وجود دارد. محیط های شهری در سراسر جهان برای سالیان متمادی در زمرۀ بیشترین جاذبه ها برای همه اهداف گردشگری بوده است.

نخستین شرط موفقیت هر شهر در توسعه گردشگری شهری، وجود زیر ساخت های مناسب شهری و مدیریت عاقلانه و مدبرانه در عرصه های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و مانند این­ها است. دومین شرط برای تضمین موفقیت سیاست توسعه گردشگری شهری، تنسیق و آمایش جاذبه های شهر و ایجاد تسهیلات و امکاناتی است که دسترسی به جاذبه ها را بیش از پیش آسان سازد(تقوایی و همکاران،31:1391).

گردشگری پایدار: امروزه گردشگری یکی از مقوله های مهم در اقتصاد جهانی است و جایگاه ویژه ای دارد. گردشگری با تعدادی از رشته ها مانند جامعه شناسی، علوم اجتماعی، اقتصاد، جغرافیا، مدیریت و روانشناسی ارتباط مستقیم دارد. کوچکترین برنامه ریزی ها در مورد کم اهمیت­ترین مسائل تنها در صورت علمی بودن روش ها موفق خواهد بود.

آنچه طرفداران میراث فرهنگی و طبیعی در مقابل طرفداران گردشگری مطرح می­کنند، ارزش والای میراث هر کشوری اعم از طبیعی و فرهنگی است که با ورود گردشگران دچار آسیب می­شود. دیدگاه جدید جهان بر پایه حفظ میراث طبیعی و فرهنگی همراه با گردشگری برنامه ریزی شده و استفادۀ پایدار از پدیده هاست.

این جاذبه­ها باید به گونه­ای حفظ شوند که برای نسل­های بعدی نیز قابل استفاده باشند. گردشگری پایدار برای حقوق دیگران، به خصوص آیندگان، در جهت بهره مندی مادی و معنوی از این نعمت­های خدادادی احترام بسیاری قائل است. توریسم پایدار به محصول خود که همان مقصد گردشگری است، آسیبی نمی­رساند و نسبت به این محصول علاقه، غرور و گاه تعصب دارد(حاج علیلو و نکویی صدر،176:1390).

مدیریت گردشگری: مدیریت گردشگری محور فعالیت خود را توجه به اصول اخلاقی انسانی، اجتماعی- فرهنگی، حفاظت از میراث تاریخی(طبیعی و انسانی) قرار داده وما از آن به نام مدیریت خوب گردشگری نام می­بریم، که سرآغازی برای پایداری سیستم گردشگری است( واحدپور و جعفری،87:1390).

مدیریت مشارکتی: مدیریت مشاركتی به مفهوم توانمندسازی كاركنان و شاغلان سازمان ها، به منظور مداخله در فرآیند تصمیم گیری است. مدیریت مشاركتی عبارت است از نظامی كه طی آن، بازتاب ارز ­ش­هایی، در فرآیند برنامه ریزی، اجرا و ارزیابی عینیت می­یابد كه این ارزش­ها عبارتند از:  امكان بیان دیدگاه های شهروندان درباره­ی اقدامات مدیریت، پیمان همكاری بین مردم و تصمیم­گیران، درنظرگرفتن منافع و نیازهای مشاركت كنندگان، ایجاد تسهیلات برای مشاركت كردن مشاركت جویان، درگیركردن مشاركت جویان در تعریف راه و رسم مشاركت، فراهم كردن اطلاعات مورد نیاز مشاركت جویان برای مشاركت و تعیین چگونگی اثرگذاری درون داده­های مشاركت جویان در تصمیم ها(صادقی و رهنما، 1392: 172-171).

 

رویکرد سیستمی در گردشگری: این رویكرد گردشگری را به عنوان مجموعه ای از عناصر و بخش­های مرتبط با هم می داند كه به عنوان یك كل واحد در جهت تحقق اهدافی خاص حركت می­كند(ابراهیم زاده و آقاسی زاده،111:1388).

تحلیل SWOT: SWOT سرواژۀ عبارات قوتها(Strenghths)، ضعفها(Weaknesses) ، فرصتها (Opportunities) و تهدیدات (Threats) است. گام اول در مراحل برنامه ریزی استراتژیک تعیین رسالت، اهداف و ماموریتهای سازمان است و پس از آن می‌توان از طریق تحلیل SWOT که یکی از ابزارهای تدوین استراتژی است، برای سازمان استراتژی طراحی کرد که متناسب با محیط آن باشد. با استفاده از این تحلیل این امکان حاصل می‌شود که اولاً به تجزیه تحلیل محیط‌های داخلی و خارجی پرداخته و ثانیاً تصمیمات استراتژیکی اتخاذ نمود که قوتهای سازمان را با فرصتهای محیطی متوازن سازد.