گیاهان دارویی به دلیل ماهیت طبیعی، با بدن سازگاری بهتری دارند، معمولا فاقد عوارض ناخواسته داروهای شیمیایی می باشند و در موارد مصرف طولانی یا بیماریهای مزمن به عنوان بهترین گزینه محسوب می شوند. در سالهای اخیر گرایش به استفاده از این گیاهان و تركیبات حاصل از آنها، برای تولید دارو در اكثر كشورها رو به افزایش است و كشور ما نیز از این قاعده مستثنی نیست. ایران با دارا بودن شرایط مختلف آب و هوایی و برخورداری از منابع عظیم گیاهان داروئی بومی و غیر بومی می‌تواند در این زمینه پیشرو باشد و از پتانسیل‌های موجود این گیاهان بهره ببرد.

یك گروه از این گیاهان، خانواده نعناعیان (Lamiaceae) می باشند كه با داشتن 200 جنس و 400 گونه در غالب نواحی و مخصوصا مناطق مدیترانه‌ای پراكنده می باشند (زرگری، 1347). در بسیاری از گونه‌های این خانواده بزرگ، اسانس‌ها و تركیبات آروماتیكی شناسایی شده كه در صنعت عطر، دارو، مواد آرایشی، مواد غذایی و ….. استفاده دارند (Skaria et al., 2007).

یكی از جنس های متعلق به خانواده نعناعیان Rosmarinus L. است كه گونه مدیترانه‌ای آن(Rosmarinus officinalis L.) به رزماری معروف است. رزماری گیاهی درختچه ای، پایا، بسیار معطر،‌ دارای ساقه‌های چوبی با ارتفاع 50 سانتی متر تا 1 متر، برگهای متقابل، بدون دمبرگ (مظفریان،‌ 1383)، با كناره به داخل برگشته، باریك و دراز به طول 2 تا 5/2 سانتیمتر، نوك تیز و نسبتا خشن می باشد. سطح فوقانی پهنك برگ به رنگ سبز، ولی سطح پایینی آن بر اثر پوشیده بودن از كرك، به رنگ سفید است. گل آن كه در بهار در كنار برگها ظاهر می شود، رنگ آبی روشن دارد و پیوسته گلبرگ می باشد (زرگری، 1347). گلها كامل، تقریبا بدون دمگل و در خوشه های كوتاه محوری قرار دارند. كاسه گل استكانی، دو لبه؛ لب بالایی با 3 دندانه كوچك؛ لب پایینی دو دندانه ای می باشد. جام گل با لب بالایی چالدار یا دو لوبه و لب پایینی سه لوبه، با لب میانی بزرگ، تو گود، سرازیر (به پایین برگشته) دیده می شود (مظفریان، 1383). درون جام گل منحصرا دو پرچم جای دارد (زرگری،‌ 1347). خامه بنیانی نیست. میوه چهار فندقه‌ای و به رنگ قهوه‌ای است. فندقه‌چه‌ها صاف، كروی-تخم مرغی و با قاعده مورب می‌باشند (مظفریان، 1383).

رزماری در بین باغداران بنام رومارن متداول شده است. نام آن را در كتب قدیم فارسی اكلیل الجبل Aklil-ol-jabal ذكر كرده اند (ثابتی، 1355). نام علمی Rosmarinus از لاتین قدیم مشتق شده به معنای “dew of the sea”. “dew” یا “dew-like” به معنای گلهای آبی كمرنگ و شبنم مانند و “marinus” به معنای دریا كه از رشد این گیاه در نزدیك دریا اقتباس شده است (ثابتی، 1355 ؛(Skaria et al.,2007.

رزماری از قدیم الایام مورد شناسایی مردم بوده و در مراسم تشریفاتی، جشن های عمومی و خانوادگی به عنوان سمبل عشق و علاقمندی

 و یا در مراسم عروسی و عزا به كار می‌رفته است.

در قرن شانزدهم میلادی Prospet Apline شاخه های گیاه رزماری را در قبور مصریان پیدا نمود. برای اولین بار Arehigens به طریق جوشاندن نوعی روغن از رزماری بدست آورد؛ ولی استخراج اسانس آن به صورت محلول الكلی قرن ها بعد یعنی در سال 1330 میلادی توسط A.devill-neuve صورت گرفت. در قرن شانزدهم میلادی، تقطیر گل رزماری بوسیله الكل آغاز گردید و چون بیماری روماتیسم و نقرس ایزابل، ملكه هنگری (مجارستان) 72 ساله با اسانس مذكور معالجه شد این اسانس به داروی جوانی یا اسانس ملكه هنگری شهرت یافت. در سال 1685، دانشمندی بنام Kunkel از اسانس رزماری نوعی كامفر بدست آورد كه بعدها اثر این اسانس توسط Lesieur بر روی سلسله اعصاب بررسی گردید. دانشمندان دیگر نیز نظیر Parturier و Rousselle در سال 1929 تاثیر این اسانس را بر روی كبد مطالعه نمودند و نتیجه این گونه بررسی های علمی باعث شهرت گیاه رزماری در قرن بیستم میلادی شد (زرگری، 1347).

رزماری بومی نواحی مدیترانه است و در اسپانیا، پرتقال،‌ مراكش، الجزایر، تونس، یوگسلاوی، فرانسه، ایتالیا، شمال افریقا و هند رشد میكند. امروزه رزماری بدلیل مصارف دارویی، داشتن برگهای سبز دائمی، زیبایی خاص و بوی مطبوع، در غالب نواحی از جمله ایران پرورش می یابد (زرگری، 1347).

رزماری به عنوان یك گیاه آشپزخانه‌ای و یك ادویه مشهور در بسیاری از كشورهای غربی استفاده می شود، اما مصرف آن در كشورهای مدیترانه‌ای به خصوص ایتالیا و فرانسه عمومی‌تر است. اسانس یا پودر برگهای رزماری به تنهایی یا تركیب با گیاهان دیگر به عنوان چاشنی گوشت، سس ها، ادویه ها و محصولات دیگر غذایی كاربرد دارد (Skaria et al., 2007).

گلهای آن نوش فراوان با بوی قوی و مطبوع فراهم می كنند؛ به طوریكه عسل حاصله از آنها بوی معطر مخصوص دارد و به خوبی شناخته می شود (زرگری، 1347).

گیاه رزماری دارای خواص بادشكن، ضد گرفتگی عضلانی، آرامبخش، مدر و ضد میكروب می‌باشد. به طور سنتی جهت درمان سوء هاضمه‌های عصبی، میگرن، سردرد و فشار خون بالا مصرف می شود (آخوندزاده، 1379). این گیاه ضد تشنج و صفرا بر و مقوی معده بوده و نیرو دهنده بسیار قوی است. مصرف رزماری موجب سهولت ترشح و دفع صفرا می شود؛ بنابر این از آن در بیماریهای یرقان و نارسایی اعمال كبدی استفاده به عمل می آورند. مصرف رزماری در موارد ضعف عمومی ، خستگی مفرط و بی حالی بیمار در دوره نقاهت مفید تشخیص داده شده است. حمام جوشانده آن در روماتیسم مفصلی و به صورت غرغره در رفع ورم مزمن لوزتین مفید واقع می شود (زرگری، 1347).

عصاره روغنی سر شاخه های گلدار و برگهای آن علاوه بر محصولات غذایی، در صنعت عطریات و مواد بهداشتی از قبیل صابونها، كرم ها و شامپوها استفاده گسترده ای دارد. بوی عطر رزماری در تحریك حافظه موثر است و این موضوع باعث شده كه به عنوان یك گیاه گلدانی برای روی میزكار در نظر گرفته شود. چوب آن برای ساخت عود و دیگر وسایل موسیقی استفاده می شود (Skaria et al., 2007).

اسانس رزماری به علت دارا بودن خاصیت ضد میكروبی و آنتی اكسیدانی وسیع به عنوان یك گیاه دارویی شناخته شده است. اسانس رزماری همچنین دارای خواص آنتی موتاژنیك بوده و عدم سمیت آن در مدل های حیوانات آزمایشگاهی به اثبات رسیده است (جعفرزاده خالدی و همكاران، 1389).

به طور كلی تركیباتی كه گیاهان تولید می كنند در دو گروه عمده قرار می گیرند:

• تركیبات اولیه شامل اسیدهای آمینه، قندها، اسیدهای چرب و… .
• تركیبات آلی ثانویه كه نقش بیولوژیكی مستقیمی در گیاهان ندارند و شامل سه گروه آلكالوئیدها، تركیبات فنلی و ترپن‌ها می‌باشند (Taiz and Zeiger, 2006). آلكالوئیدها یك گروه بزرگ از متابولیتهای ثانویه نیتروژنی و هتروسیكلیك هستند كه تقریبا در 20% از گونه‌های گیاهان آوندی مشاهده می‌شوند. آلكالوئیدها معمولا دارای اثر فارماكولوژیكی بر جانوران مهره‌دار می‌باشند (Hartmann, 1991). تركیبات فنلی دارای یك گروه فنل (یك عامل هیدروكسیل بر روی حلقه آروماتیك) بوده و از اسید آمینه فنیل‌آلانین مشتق می‌شوند. تاثیرات آللوپاتی تركیبات فنلی گیاهان زیادی بر روی گیاهان مجاور به اثبات رسیده است (Rice, 1987). ترپن ها در گیاهان عالی به فراوانی یافت می شوند و بوی معطر بسیاری از گیاهان به علت این تركیبات می باشد. ترپن ها بر اساس تعداد واحد پنج كربنی خویش بنام ایزوپرن به گروه های دیگری مانند مونوترپن، دی ترین، سزكویی‌ترپن و … تقسیم می‌شوند (Goodwin, 1998). همچنین نقش آللوپاتیك اسانس ها را اغلب به مونوترپن‌ها و سزكویی‌ترپن‌ها نسبت می دهند. اسانس ها با فرمول های مختلفی مثل پماد، كپسول و مایع وجود داشته و به صورت خوراكی پوستی و استنشاقی استفاده می شوند. (Goodwin, 1998; Taiz and Zeiger, 2006).

اسانس‌های گیاهی كه به عنوان GRAS (Generally Recognized As Safe) شناخته می شوند، تركیبات روغنی و معطر هستند و به طور گسترده ای در صنایع غذایی استفاده شده و به عنوان تركیب طعم دهنده در انواع غذاها، نوشابه‌ها و محصولات قنادی استفاده می شوند. آنها همچنین دارای خاصیت ضد میكروبی بر علیه طیف وسیعی از میكرو ارگانیسم ها می باشند. (جعفرزاده خالدی و همكاران، 1389). نقش مهم آنها درحفظ سلامت جامعه، همیشه توجه دانشمندانی را كه در جستجوی منابع جدید و كم خطر دارویی بر علیه میكروبهای شایع، مقاوم به آنتی‌بیوتیكها و فاسد كننده مواد غذایی هستند به خود جلب كرده است. برخی از این میكروبها عبارتند از:

جنس استافیلو‌كوكوس، متعلق به خانواده میكروكوكاسه (Micrococcaceae)، می باشد كه مهمترین گونه این جنس استافیلوكوكوس اورئوس (Staphylococcus aureus) است. استافیلوكوكوس اورئوس عامل اصلی مسمومیت غذایی استافیلوكوكی و عفونت های خارج روده‌ای مانند زخم، دمل، ذات الریه، مننژیت، سندرم شوك توكسیك و . . . می باشد. انتروتوكسین تولید شده توسط این باكتری به حرارت مقاوم می باشد. مسمومیت حاصل از استافیلوكوكوس اورئوس یكی از شایع ترین مسمومیت های غذایی بوده و در اغلب كشورها از نظر وقوع در فهرست مسمومیتهای درجه اول قرار دارد (جعفرزاده خالدی و همكاران، 1389).

سودوموناس ائروژینوزا Pseudomonas aeruginosa)) مهمترین پاتوژن انسانی در خانواده سودوموناسها (Pseudomonadaceae) بوده كه حالت تهاجمی داشته و عفونت را در بیمارانی با دفاع غیر طبیعی ایجاد می‌نماید. سودوموناس ائروژینوزا پاتوژن عمده بیمارستانی می‌باشد و می‌تواند سبب اوتیت گوش خارجی، عفونت چشم، استئومیلیت، اندوكاردیت و عفونت راه تنفسی شود. این باكتری باسیل گرم منفی، متحرك با یك یا چند تاژك قطبی و هوازی اجباری می باشد كه به چندین داروی ضدمیكروبی مقاوم است. بنابراین به هنگام از بین رفتن فلور طبیعی بدن بر اثر تجویز آنتی بیوتیك ها، رشد كرده، غلبه یافته و مشكلاتی را در درمان فراهم می كند. عوارض نامطلوب برخی از آنتی بیوتیكها و پیدایش مقاومت در باكتریها بر اثر استفاده از آنتی بیوتیكهای رایج، توجه محققان را به استفاده از فرآورده های طبیعی جلب كرده است (مولانا و شاهنده، 1382).

خانواده انتروباكتریاسه (Enterobacteriaceae)، گروه بزرگی از باسیل های گرم منفی و بدون اسپور هستند كه درحالت طبیعی در روده انسان و حیوان زندگی می كنند. در این خانواده چندین جنس از جمله اشریشیا قراردارد. برخی از این باكتریها از جمله اشریشیا كولای (Escherichia coli) ساكن روده بوده و بخشی از فلور طبیعی روده هستند كه گاهی هم ایجاد بیماری می كنند. ساختمان آنتی ژنی این خانواده از باكتریها بسیار پیچیده بوده و انواع مختلفی از توكسین‌ها و عوامل بیماری زای دیگر تولید می كنند. Escherichia coli كلنی‌هایی گرد، محدب و صاف با لبه های مشخص ایجاد می كند. E.coli را می توان به سرعت با همولیز محیط آگار خوندار شناسایی كرد. گروه انتروباكتریاسه هنگامی ایجاد بیماری می‌كنند كه به بافتهای خارج از مجاری گوارشی به ویژه مجاری ادراری، صفراوی، ریه، صفاق و منن‍ژها راه یابند. E. coli شایع ترین عامل عفونت مجاری ادرار به خصوص در زنان می‌باشد. همچنین نژادهای خاصی از این باكتری عامل عمده‌ی اسهال در نوزادان در كشورهای در حال توسعه می باشند (نویدی‌نیا، 1381؛ دارا، 1375).

استفاده از تركیبات نگهدارنده سنتزی منجر به بروز مشكلات زیستی از جمله سرطان و اختلالات هورمونی و …. در بدن خواهد شد. همچنین با توجه به اینكه استفاده مداوم از این تركیبات موجب مقاومت برخی ریززنده ها به این تركیبات می شود، ضرورت توسعه نگهدارنده های جدید طبیعی با كارایی بیشتر و همچنین سازگار با محیط زیست وجود دارد (جعفرزاده خالدی و همكاران، 1389).

(ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)