حضور موفق هر جامعه­ای در صحنه­های بین­المللی نشان از رشد اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و علمی آن جامعه دارد. حوزه تربیت بدنی و ورزش، به خصوص ورزش قهرمانی، یکی ازمهم­ترین عرصه­هایی است که یک کشور می­تواند توانائی­های خود را بروز دهد. به همین دلیل کشورها برای رسیدن به سکوهای افتخار و کسب مدال­های طلا، نقره و برنز در رقابت­های جهانی و المپیک، برنامه­ریزی­ها و سرمایه گذاری­های زیادی انجام می­دهند. لازمه موفقیت در رشته­های مختلف ورزشی و دستیابی به افتخارات، پرداختن به مقوله ورزش قهرمانی و شناخت عوامل موثر بر آن می­باشد. بدیهی است که عوامل چندی بر موفقیت در ورزش­های مدرن امروزی تاثیرگذار هستند. در دهه­های گذشته یکی از موضوعاتی که از اهمیت و جایگاه ویژه­ای در ورزش قهرمانی برخوردار گشته، شناسایی ورزشکاران با استعداد در رشته­های مختلف ورزشی بوده است.

همه افراد کارهای ساده را می­توانند بیاموزند و انجام دهند، ولی تعداد کمی از آن­ها قادر به فراگیری امور پیچیده علمی، فنی و مهارتی هستند (لیدور و همکاران، 2005). زمانی که می­بینید دوست شما بدون داشتن تجربه قبلی در رشته­ی مورد علاقه شما، ناگهان به این رشته علاقه­مند می­شود و پس از انجام تمرینات اندک می­تواند شما را شکست دهد، شگفت زده می­شوید. با اینکه شما سال­ها به طور جدی در این رشته تمرین کرده­اید اما او با کمی تمرین، مهارت­ها را به خوبی مهارت­های شما انجام می­دهد. ممکن است دوستتان پیشرفت کند و شما در سطح مهارت فعلی­تان درجا بزنید. این فرد با ادامه تمرین می­تواند عملکرد خیلی بهتری نسبت به شما داشته باشد. علت چیست؟ این مثال در واقع به عامل تفاوت­های فردی و نقش آن در موفقیت­های آتی ورزشی اشاره دارد. در ادبیات ما ایرانیان ضرب المثلی است که می­گوید: «هر کسی را بهر کاری ساختند». پس زمانی که افراد یک مهارت یکسان را فرا می­گیرند ولی در عمل اجرا­های متفاوتی از خود نشان می­دهند، دلیل این تفاوت­ها را باید در استعدادهای آن­ها جست. داشتن استعداد موجب سرعت بخشیدن به یادگیری شده، بر سطح مهارتی که از این طریق به دست می­آید، تأثیر می­گذارد و عامل مهمی در کارآیی واثربخشی است (براون، 2001). در همین راستا، محققین و متخصصین حوزه تربیت بدنی و علوم ورزشی می­کوشند تا عناصر مهمی که نقش تعیین کننده­ای در موفقیت ورزشی دارند را شناسایی و معرفی کنند که تحت عنوان “استعدادیابی ورزشی” مطرح می­باشد. در این میان، بررسی مقوله استعدادیابی با رویکرد روان­شناختی جایگاه ویژه­ای پیدا کرده است (کامکاری و همکاران، 1390).

همه ما با مراجعه به حافظه خود می­توانیم لحظاتی را در مسابقات ورزشی به خاطر آوریم که تیم یا ورزشکاری با وجود آمادگی کامل جسمانی و فنی از ارائه بهترین عملکرد خود ناتوان مانده است و در مصاحبه بعد از مسابقات دیده­اید که ورزشکاران در پاسخ به علل شکست یا پیروزی بطور معمول دلایلی نظیر: “تیم امروز انگیزه کافی نداشت،” “هماهنگی وتوازن بین تیم به چشم نمی­خورد” یا “تیم به مرز خود باوری رسیده بود” و “تمرکز تیم بسیار عالی بود وهیچ چیز نتوانست این تمرکز را خدشه­دار نماید” را بیان می­کنند. این مسئله اهمیت روانشناسی ورزشی را مشخص می­کند.

امروزه روانشناسی ورزشی از ارکان جدایی ناپذیر در آماده­ سازی ورزشکاران برای تمرینات و مسابقات تلقی می­شود. چنانچه ورزشکاران از آمادگی­های روانی برخوردار نباشند، آمادگی­های جسمانی، فنی و تاکتیکی کم­ترین نقش را در موفقیت آن­ها خواهد داشت. به عبارت ساده­تر، در هرم قهرمانی ورزشکاران، آمادگی جسمانی در قاعده­ی هرم، آمادگی فنی و تاکتیکی در قسمت میانی، و آمادگی روانی در رأس این هرم قرار دارد. با توجه به اینکه فاصله­ی بین قهرمانان به چند هزارم ثانیه و چند میلیمتر کاهش پیدا کرده است. معمولا نفرات برتر مسابقات قهرمانی از نظر آمادگی بدنی، فنی و تاکتیکی در یک سطح هستند ولی قهرمانی نصیب کسی می­شود که از نظر آمادگی روانی وضعیت بهتری داشته باشد. لذا ورزشکارانی که از توسعه مهارت­های روانی خود غافل شوند، در مسابقات مهم و حساس با چالش­های فراوانی مواجه می­شوند (لییونس، 2008). با وجود اینکه عوامل روانی می­تواند به طور مستقیم آمادگی­های جسمانی و فنی را تحت تأثیر قرار دهد، اما در عمل بیش­ترین توجه مربیان و ورزشکاران به جنبه­های جسمانی و فنی است و توجه کم­تری به نقش پر اهمیت مهارت­های روانی در موفقیت­های ورزشی معطوف می­گردد (بویس و همکاران، 2009).

لذا با توجه به آنچه اشاره شد، هدف اصلی این پژوهش پرداختن به مقوله استعدادیابی روانشناختی است. در ادامه این فصل ابتدا به بیان مسئله تحقیق و ضرورت و اهمیت آن خواهیم پرداخت. سپس اهداف، فرضیه­ها، و متغیرهای تحقیق بیان خواهند شد. و در پایان تعاریف عملیاتی واژه­های کلیدی تحقیق ارایه می­شوند.

1-2: بیان مسئله:

داشتن استعداد یکی از عوامل مؤثر در موفقیت ورزشکاران به حساب می­آید. به همین خاطر، مدت کمی است که شناسایی افراد با استعداد در رشته­های مختلف ورزشی مورد توجه و علاقه­ی جدی پژوهشگران ، مربیان و متخصصان حوزه تربیت بدنی و علوم ورزشی قرار گرفته است (ورکیانی و همکاران، 2012). هر فردی می­تواند آواز خواندن را یاد بگیرد، نقاشی کند یا در ورزش خاصی شرکت کند، اما افراد کمی به سطوح بالای مهارت دست می­یابند. به دلیل کثرت ورزشکاران علاقه­مند به فعالیت در هر رشته و محدودیت امکانات و سرمایه­گذاری، و از سوی دیگر بالابودن هزینه­های زمانی و مالی تربیت ورزشکاران زبده، و نیز به منظور افزایش ضریب اطمینان کسب موفقیت، بایستی افراد برتر در هر رشته ورزشی را طی فرایند استعدایابی شناسایی کرد (گائینی و همکاران، 1385).

در بسیاری از کشور­ها نحوه گرایش جوانان به ورزش براساس عرف، علایق فردی، محبوبیت آن ورزش و یا فشار والدین استوار است. اما در کشور­های پیشرفته و اروپای شرقی این روش دیگر طرفداران چندانی ندارد (لیدور و همکاران، 2005). کشورهای اروپای شرقی از اواخر دهه­ی 1960 و اوایل 1970 متوجه ضعف برنامه­های سنتی استعدادیابی شدند؛ از این رو برنامه­های ویژه­ای برای شناسایی ورزشکاران مستعد طراحی کردند (بومپا و همکاران، 2009).به طوری که متخصصین عامل اصلی موفقیت این کشورها در رشته­های مختلف ورزشی را داشتن برنامه مدون و مناسب استعدادیابی عنوان کرده­اند (ورکیانی و همکاران، 2012).

گاربنر و همکاران (2007) استعدادیابی را غربال کردن کودکان و نوجوانان از طریق آزمون­های جسمانی، فیزیولوژیکی و مهارتی به منظور شناسایی پتانسیل­ها برای رسیدن به موفقیت در ورزش تعریف می­کنند. همچنین آرچر و همکاران (2005) معتقدند استعدادیابی ورزشی فرآیندی است که توسط آن خردسالان برپایه آزمون­های معین، به سمت ورزش­هایی که بیشترین شانس موفقیت را دارند رهنمون می­شوند. پژوهشگران معیارهای استعدادیابی را غالبا در چهار دسته طبقه­بندی می­کنند: فیزیولوژیکی، پیکرسنجی، مهارتی (تکنیکی) و روانشناختی (بورگس و نوتن، 2010). البته ذکر این نکته ضروریست که لحاظ کردن عوامل فوق به طور مساوی برای کلیه­ی ورزش­ها کار درستی نیست. هرچند، تعیین سهم هر یک از این عوامل برای موفقیت در ورزشی خاص، یکی از دشوارترین مسائل پیرامون استعدادیابی است (گبور، 2009).

در مطالعاتی که در زمینه استعدادیابی ورزشی انجام شده­اند، اغلب ویژگی­های آنتروپومتریکی و فیزیولوژیکی و بعضاً مهارتی مورد بررسی قرار گرفته­اند. به عنوان مثال، فرانچینی و همکاران (2007) آمادگی جسمانی و مشخصات آنترپومتریکی مردان جودکار تیم برزیل را بررسی کردند. مارکوویچ و همکاران (2005) ویژگی­های فیزیکی، فیزیولوژیکی و حرکتی زنان تکواندوکار را بررسی کردند. گابت و همکاران (2007) ویژگی­های آنتروپومتریکی، فیزیولوژیکی و مهارتی بازیکنان نوجوان والیبال را بررسی کردند. محمد و همکاران (2009) ویژگی­های آنتروپومتریکی و عملکردی بازیکنان هندبال را جهت توسعه یک مدل شناسایی و پرورش استعداد ارزیابی کردند. پیون و همکاران (2014) به شناسایی استعداد ورزشکاران جوان رشته­های جودو، کاراته و تکواندو براساس آزمون آنتروپومتریکی، آزمون عملکرد جسمانی و آزمون هماهنگی حرکتی پرداختند. این در حالیست که ولستن کرافت (2002) در مقاله مروری خود بیان می­کند که از بین معیارهای مختلف استعدادیابی، عوامل روانی و تکنیکی بیش­ترین اهمیت را دارند؛ و علی­رغم توجه زیادی که تا کنون به ویژگی­های آنتروپومتریکی شده است، این ویژگی­ها از کم­ترین اهمیت در شناسایی ورزشکاران نخبه جوان برخوردارند.

با پیشرفت علم روانشناسی ورزشی، بحث مهارت­های روانی در اجرای عملکردهای ورزشی از اهمیت بسزایی برخوردار شده است. امروزه با استفاده از مهارت­های روانی پیشرفت قابل ملاحظه­ای در عملکرد ورزشکاران حرفه‎ای در سطوح بالای رقابت به وجود آمده است (مارتنز، 1987). بسیاری از ورزشکاران بزرگ برای بخش ذهنی و روانی در مسابقات اهمیت بسیار بالایی قائلند و معتقدند این مسئله می­تواند در تعیین نتیجه نقش موثری ایفا نماید. هنگامی‎که قهرمانان از نظر مهارت­های بدنی و تکنیکی در سطح بالایی قرار می­گیرند، احتمالاً فردی موفق می­شود که از نظر روانی آمادگی­های لازم و کافی را داشته باشد. مهارت­های روانی به ورزشکاران کمک می­کند تا در هنگام مسابقه اعتماد به نفس داشته باشند و باعث می­شود بدن و ذهن برای اجرای بهینه آمادگی پیدا کنند (وست و بوچر، 1984) و نهایتاً به افزایش عملکردهای ورزشی آن­ها، تعدیل ‎هیجانات، افزایش تمرکز، بالا بردن میزان یادگیری و… منجر خواهد شد (آقا علی نژاد، 1376).

هرچند محتوای برنامه‎های آمادگی روانی، در رشته­های مختلف ورزشی متفاوت است ولی بر اساس اظهارات ویلی (1986)، تمامی برنامه­های آمادگی روانی دارای موضوعات مشترکی هستند که از جمله می­توان به مهارت­های کنترل توجه (تمرکز)، انگیزش، توسعه­ی اعتماد به نفس، تصویرسازی ذهنی، هدف‎گزینی، مهارت­های خودآگاهی و عزت نفس اشاره نمود. همچنین ماهونی و همکاران (1987) اظهار داشته اند که مهارت­هایی مانند مدیریت استرس، تمرکز، انگیختگی، آماده­سازی روانی و اعتماد به نفس از اجزای مهم مهارت­های روانی هستند که مشخصات روانشناختی ورزشکاران نخبه را تشکیل می­دهند.

با توجه به موارد ذکر شده، تحقیق حاضر بر آن بود تا ویژگی­های روانی ورزشکاران نخبه در مقایسه با همتایان زیر نخبه آن­ها را مورد بررسی قرار دهد. از آنجا که این ویژگی­ها ممکن است در ورزش­های انفرادی و گروهی با هم متفاوت باشد، در این تحقیق ورزشکاران رشته­های جودو و والیبال مورد مقایسه قرار گرفتند. همچنین برای کنترل عامل جنسیت، آزمودنی­های تحقیق از بین دختران ورزشکار انتخاب شدند. بنابراین هدف پژوهش حاضر بررسی و مقایسه مهارت­های روانی ورزشکاران دختر نوجوان نخبه و زیر نخبه در رشته­های جودو و والیبال می­باشد.

1-3: اهمیت و ضرورت پژوهش:

با توجه به پیشرفت سریع جامعه بشری در ابعاد گوناگون، ورزش هم از این پیشرفت بی نصیب نمانده و روز به روز ورزشکاران سراسر دنیا سعی می­کنند با استفاده از نتایج پژوهش­های متخصصان در کوتاه­ترین زمان ممکن خود را به اوج برسانند و هر روز موفقیت جدید کسب نمایند. موفقیت در رشته­های مختلف ورزشی به عوامل متعددی وابسته است. سعی مربیان ورزشی بر آن است تا هرگونه تمرین و تجربه­ای را برای موفقیت ورزشکاران به­کار گیرند و تنها در صورتی که ویژگی­های ورزشکاران و میزان تاثیر آنها در موفقیت ورزشی را به خوبی بشناسند، میتوانند شانس موفقیت ورزشکاران را بالا ببرند (اسمیت و همکارن، 1992).

ورزشکاران ، مربیان و حتی تماشاگران ورزشی اغلب مسابقاتی را به خاطر دارند که در آن­ها، با وجود آمادگی جسمانی و فنی، ضعف آمادگی روانی مانع موفقیت ورزشکار یا تیم بوده است. این مسئله حاکی از آن است که عملکرد مطلوب در ورزش حاصل ترکیبی از توانایی­های فنی

 (تکنیکی و تاکتیکی)، جسمانی(قدرت، سرعت و …) و روانی (تمرکز، اعتماد به نفس، کنترل اضطراب و …) است (واعظ موسوی، 1386). ورزشکاران به طور معمول در زمینه­های جسمانی و فنی تمرینات و مهارت بیش­تری دارند و اغلب آگاهی کم­تری از فاکتورهای روانشناختی موثر بر عملکرد و اجرای ورزشی خود دارند. این در حالیست که اکثر تحقیقات در زمینه استعدادیابی ورزشی هم بیشتر تاثیر آمادگی­های جسمانی و مهارتی در موفقیت­های آتی ورزشکاران را مورد مطالعه قرار داده اند (پیون و همکاران، 2014) و کمتر به نقش آمادگی­های روانی پرداخته اند. پس برای مدیریت علمی و حرفه­ای ورزش، شناسایی عامل­های روان شناختی تأثیرگذار بر رفتار و موفّقیت ورزشی ضرورت به شمار می­رود. زمانی می­توان بهترین و دقیق­ترین شناخت را از ساختار استعداد ورزشکار بدست آورد و زوایای پنهان و نهفته­ی استعداد ورزشکاران را شناخت که نتایج آزمون­های استاندارد استعدادیابی روانی با سایر شاخص­های استعدادیابی ترکیب شود (کجباف­نژاد،1392). ، استفاده از پرسشنامه­های روانشناختی می­توانند از جنبه­های نظری و کاربردی در ارزیابی آمادگی روانی به عنوان شاخصی برای استعدادیابی مؤثر واقع شوند. عدم شناخت صحیح از متغیر­های آمادگی روانی ممکن است مربیان، والدین و یا حتی خود ورزشکاران را به سمت و سویی غلط سوق دهد و سرخوردگی ورزشکار، افت عملکرد ورزشی، و اتلاف زمان و هزینه­های مالی را در پی داشته باشد.

همسو با پیشرفت ورزش قهرمانی و حضور ورزشکاران نخبه در عرصه­ی رقابت­های ورزشی، توجه به رده­های سنی پایه­ی نونهالان و نوجوانان به منظور استعدادیابی و پشتوانه سازی اهمیت زیادی پیدا کرده است (هیرینن و همکاران، 2004). سنین پایه به دامنه سنی کمتر از 18 سال معطوف می­شود که در این سنین می­توان به استعدادیابی ورزشی پرداخت (واینبرگ و گولد، 2011). هرچند، اکثر تحقیقات پیشین در این زمینه به بررسی وضعیت آمادگی­های روانی ورزشکاران در رده­های سنی بزرگسال و یا جوانان پرداخته اند (اصفهانی و قزل سفلو، 1392؛ میرزایی ، رحمانیان و بردار، 1386).

همچنین نیازهای روانشناختی رشته­های ورزشی تیمی و انفرادی با هم تفاوت دارند. چراکه در رشته­های تیمی تعامل با هم تیمی­ها و پیاده­سازی راهکارهای گروهی، اهمیت زیادی دارد. اما در رشته­های انفرادی، توانایی حفظ و ارتقای انگیزه­ی درونی، تمرکز فردی و برخی مهارت­های دیگر دارای ارزش است. پس باید به این مهم نیز توجه کرد (غفوری، 1392). تحقیقات چندی در خصوص شناسایی مهارت­های روانی و تاثیر آن بر عملکرد ورزشی انجام شده است، ولی به دلیل ویژگی­های خاص هر رشته­ی ورزشی بهتر است که این مهارت­ها در هر رشته به صورت جداگانه بررسی شوند. تحقیقاتی که به بررسی این مهارت­ها در رشته­ی ورزشی جودو و والیبال پرداخته باشد، محدود است و نیاز به بررسی این مهارت­ها در این رشته­های ورزشی در کشور احساس می­شود.

زمانی که بخواهیم ورزشکاران را براساس ویژگی­های عملکردی با هم مقایسه کنیم خواهیم دید که در سطوح مختلف رقابتی ورزشکاران سطوح بالاتر امتیازات بهتری نسبت به ورزشکاران سطوح پایین تر کسب می­کنند. در مقابل، اگر بخواهیم بازیکنانی که در یک سطح مسابقات قرار دارند را با هم مقایسه کنیم این قاعده دیگر حکم فرما نیست. بنابراین برای اینکه مکانیزم­هایی که به شکوفایی در ورزش منجر می­شوند را شناسایی کنیم، باید بر روی گروهی از ورزشکاران مستعد پژوهش کنیم که همه آن­ها در سطح بالایی از عملکرد نسبت به سن خود هستند. این مهم با مقایسه ورزشکاران نخبه و زیرنخبه میسر است (آلفرنیک و همکاران، 2004). در واقع، مقایسه ویژگی­های روانی افراد نخبه با زیر نخبه در رده­های سنی پایه این امکان را فراهم می­سازد تا به درک بهتری در خصوص معیار­های روانی لازم برای موفقیت در رشته ورزشی مورد نظر دست یافت و متعاقبا راهکار­های مناسب­تری را برای شناسایی و آموزش افراد مستعد ارائه نمود.

1-4: اهداف پژوهش:

1-4-1: اهداف اصلی:

هدف کلی این پژوهش بررسی و مقایسه میزان آمادگی روانی بازیکنان نوجوان دختر در رشته­های ورزشی والیبال وجودو در دو سطح نخبه و زیر نخبه است.

1-4-2: اهداف اختصاصی:

اهداف ویژه این تحقیق عبارتند از:

1. بررسی و مقایسه مهارت­های روانی پایه (اعتماد بنفس، تعهد و هدف گزینی) بازیکنان نوجوان دختر در رشته­های والیبال وجودو در دو سطح نخبه و زیر نخبه در گروه­های سنی 14 تا 17 سال.
2. بررسی و مقایسه مهارت­های روان- تنی (واکنش به استرس، آرمیدگی،کنترل ترس و نیروبخشی) بازیکنان نوجوان دختر در رشته­های والیبال وجودو در دو سطح نخبه و زیر نخبه در گروه­های سنی 14 تا 17 سال.
3. بررسی و مقایسه مهارت­های شناختی (تمرکز، بازیافت تمرکز، تمرین ذهنی، تصویر سازی و طرح مسابقه) بازیکنان نوجوان دختر در رشته­های والیبال وجودو در دو سطح نخبه و زیر نخبه در گروه­های سنی 14 تا 17 سال.
4. بررسی و مقایسه آمادگی روانی (مجموع 12 فاکتور فوق الذکر) بازیکنان نوجوان دختر در رشته­های والیبال وجودو در دو سطح نخبه و زیر نخبه در گروه­های سنی 14 تا 17 سال.

1-5: فرضیه­های پژوهش:

بر اساس اهداف اختصاصی مورد اشاره، فرضیه­های تحقیق عبارتند از:

1. وضعیت مهارت­های روانی پایه (اعتماد بنفس، تعهد و هدف گزینی) بازیکنان نوجوان دختر در رشته های والیبال وجودو در دو سطح نخبه و زیر نخبه در گروه های سنی 14 تا 17 سال متفاوت است.
2. وضعیت مهارت­های روان- تنی (واکنش به استرس، آرمیدگی،کنترل ترس و نیروبخشی) بازیکنان نوجوان دختر در رشته های والیبال وجودو در دو سطح نخبه و زیر نخبه در گروه های سنی 14 تا 17 سال متفاوت است.
3. وضعیت مهارت­های شناختی (تمرکز، بازیافت نمرکز، تمرین ذهنی، تصویر سازی و طرح مسابقه) بازیکنان نوجوان دختر در رشته های والیبال وجودو در دو سطح نخبه و زیر نخبه در گروه های سنی 14 تا 17 سال متفاوت است.
4. وضعیت آمادگی روانی (مجموع 12 فاکتور فوق الذکر) بازیکنان نوجوان دختر در رشته های والیبال وجودو در دو سطح نخبه و زیر نخبه در گروه های سنی 14 تا 17 سال متفاوت است.

– Lidor

– Brown

-Leunes

-Bois

–Werkiani

–Bompa

–Grabner

–Archer

[9] -Burgess & Naughton

–Gábor

-Franchini

-Marković

-Gabbett

–Pion

– Wolstencroft

[16] -Martens

[17] – Wuest& Bucher

– Self- awareness

– Self- esteem

–Mahoney

– Smith

–Häyrinen

[23] –Weinberg  &Gould

[24] –Elferink