جنگل یک بوم­سازگان طبیعی است. بوم­سازگان طبیعی به منطقه­ای ناهمگن گفته می­شود که اجزاء تشکیل­دهنده آن در زمان و مکان متنوع­اند. در حفظ چنین شرایطی، هر گونه دخالت باید با درک صحیح از آن مجموعه و شناخت کامل انجام پذیرد (عابدی، 1385؛ نمیرانیان، 1375).
جنگل­های شمال كشور كه به جنگل­های ناحیه رویشی هیركانی یا خزری- جنگلهای مرطوب شهرت یافته­اند، همچون نواری سبز حاشیه جنوبی دریای خزر و نیم­رخ شمالی رشته كوه البرز از آستارا تا گلیداغی را به طول تقریبی 800 كیلومتر و عرض 20 تا 70 كیلومتر و تا ارتفاع 2800 متری از سطح دریا پوشانده­اند و دارای بیش از 80 گونه درختی و 50 گونه درختچه­ای می­باشد (مروی مهاجر، 1384؛ ثابتی، 1373).
جاده­های جنگلی از الزامات مدیریت واحد جنگل محسوب می­شوند كه در حمل و نقل چوب و استفاده از سایر خدمات جنگل نقش ویژه­ای را ایفا می­كنند (مجنونیان و همكاران، 1387 ؛ پارندس و جونز[1]، 2000؛ گلبارد و بلناپ[2]، 2003). در طراحی و ساخت جاده­های جنگلی باید توجه داشت كه به بوم­سازگان و محیط زیست جنگل آسیب كمتری وارد شود (اكبری و همكاران، 1387). توسعه پایدار و اجرای بهینه طرح­های جنگل­داری مستلزم ایجاد شبکه­هایی از جاده­های اصلی و فرعی می­باشد (جمشیدی­کوهساری و همکاران، 1387). خاک عمده­ترین مصالح ساختمانی راه­های جنگلی بوده و در عین حال بستر آن را تشکیل می­دهد. پوشش گیاهی استقرار یافته بر روی خاک هر منطقه نشان­دهنده پایداری خصوصیات مطلوب فیزیکی و شیمیایی خاک و نیز مساعد شدن شرایط اقلیمی می­باشد (کرمی، 1364؛ سهرابی، 1383). احداث جاده در یک منطقه جنگلی کوهستانی در واقع یک دخالت عمده در طبیعت دست نخورده و ناشناخته جنگل بوده و منجر به بهم زدن تعادل طبیعی می­شود. به همین خاطر شناخت و آگاهی از ویژگی­های زمین­شناسی­، ریخت­شناسی و خاک­شناسی منطقه­ای که جاده از آن عبور می­کند از مهمترین عوامل موثر در اتخاذ تصمیم­های مناسب به منظور کاهش هزینه­های سنگین ساخت جاده و گزینش شیوه­های اصولی در نگهداری و نیز بازسازی راه­های جنگلی می­باشد (جمشیدی­کوهساری و همکاران، 1387؛ مجنونیان و همكاران، 1387). در قسمت تعاریف و مفاهیم در رابطه با جاده جنگلی، گونه توسکا و خاک جنگلی توضیحات کاملتری ارائه می­شود.
 
1-2- مسأله
در بسیاری از مطالعاتی که در کشور ایران انجام شده، رویش درختان مورد بررسی قرار گرفته است. این تحقیق به بررسی ویژگی­های خاك جاده و خصوصیات رویشی درختان توسکای موجود در حاشیه جاده و توده داخل عرصه و نیز بالادست و پایین دست جاده و رو و پشت درختان به جاده می­پردازد و همبستگی خصوصیات خاک و پارامترهای رویشی نیز بررسی شد. تلاش این تحقیق در جهت یافتن پاسخ برای سوالات زیر می­باشد:
1- آیا بین رویش (ارتفاع کل، قطر برابر سینه، شروع شاخه دوانی، تقارن تاج و شادابی) گونه توسکای ییلاقی در حاشیه جاده­های جنگلی درجه 1 نسبت به درجه 2 تفاوت معنی­داری وجود دارد؟
2- آیا تفاوت معنی­داری بین اثر ویژگی­های خاک اطراف جاده و درون عرصه بر رویش درختان توسکا وجود دارد؟
 
1-3- فرضیات
1- بین تغییر عرض جاده و میزان رویش درختان توسكا حاشیه جاده رابطه معنی­داری وجود دارد.
2- اثر تغییرات فیزیکی و شیمیایی خاك در حاشیه جاده بر رویش توسكا معنی­دار است.
1-4- اهداف
1- شناسایی مشخصات فیزیکی (بافت، وزن مخصوص، رطوبت) و شیمیائی (pH ،Ec ، آهک، کلسیم، منیزیم، نیتروژن، فسفر و پتاسیم) خاک در منطقه دارابکلا-مازندران
2- شناسایی وضعیت رویش درخت توسکا در حاشیه جاده
 
1-5- تعاریف و مفاهیم
1-5-1- دوایر سالانه
ویژگی­های رویشگاه به شکل متناسبی در پوشش گیاهی منعکس می­شود و شاخص­های کیفیت را می­توان در پوشش گیاهی یافت نمود (بارنس[3]، 1998). رشد درخت ترکیبی از عوامل محیطی شامل انسان و طبیعت می­باشد که الگوی رویش درخت را در طول زمان تغییر می­دهد. با شناخت شرایط محیطی که توسط حلقه­های رویشی درختان نشان داده می­شود بهتر می­توان شرایط محیطی را در آینده پیش­بینی کرد (عابدینی و همکاران، 1387 ؛ حبیبی بی بالانی، 1387). چوب نتیجه یک فرآیند بیولوژیکی می­باشد که تحت تاثیر دامنه گسترده­ای از عوامل ژنتیکی و محیطی رشد می­کند و ویژگی­های متفاوتی دارد. درک فرایندی که سبب رشد درختان می­شود، به درک چگونگی پدید آمدن خصوصیات متفاوت چوب کمک می­کند (پانچس[4] ، 2004). تنش گیاهان در روی حلقه­های رویش بسته به نوع گونه، شکل رشد، موقعیت رویشگاه، نوع خاک، مبدا ژئولوژیکی و وقوع تنشهایی مانند مسمومیت، هجوم انگل ها، پای کوبی و فشرده شدن خاک متفاوت می­باشد (والتر[5] ، 1973).
 
1-5-2- جاده­های جنگلی

جاده­های جنگلی یكی از مهمترین مجراهای پراكنش گونه­های بومی بیگانه و مهاجم در جنگل بشمار می­روند (حسینی و همكاران، 1387؛ شاهنظری، 1385). جاد­ه­ها بعنوان شاهرگ­های حیاتی یک جامعه و نیز بعنوان مورد بسیار مهمی در مدیریت حفظ منظر محسوب می­گردند و در صورت عدم توسعه و گسترش آنها، حیات و توسعه اقتصادی و اجتماعی جامعه مختل خواهد شد (نکویی مهر و همکاران، 1385؛ بدراقی، 1387 ؛ لوگو[6]، 2000). احداث جاده اثرات منفی زیست- محیطی از جمله كاهش سطح جنگل در میكروكلیما، تخریب زهكشی طبیعی، تخریب خاك و رسوب آب رودخانه­ای و تغییر رژیم نوری، اسیدیته، رطوبت و غیره را در پی دارد (ایگان و همكاران[7]، 1998 ؛ وینكترام و همكاران[8]، 2007؛ كریم و ملك[9]، 2008)، اما جاده جنگلی، تنها راه دسترسی به جنگل و استفاده بهینه از مواهب آن می­باشد (ساریخانی، 1380). از طرفی جاده عاملی برای ارتباط درست با طبیعت است که اثرات منفی آن را می توان با یک طراحی مناسب به اثرات مثبت تبدیل نمود. در اثر ساخت جاده­ها، خاک منطقه زیر و رو شده و تغییرات فیزیکی و شیمیایی قابل توجهی در آن بوجود می آید که منجر به ایجاد شرایط رویشگاهی خاص در منطقه می­شود (ثابتی، 1373). علاوه براین، با ساخت جاده­های جنگلی، نور بیشتری نیز وارد توده جنگلی شده و سبب رویش گونه­های نورپسند و سریع­الرشد نظیر توسکا، تمشک، کلهو و … در حاشیه جاده­ها می­شود (شاهنظری، 1385؛ جانسون و همکاران[10]، 1975 ؛ لامونت و همکاران[11]، a 1994 ؛ پارندیس و جونز، 2000). درختان حاشیه جاده­ها در اثر برخورداری از نور اغلب افزایش رشد دارند. عرض جاده هم در این تغییرات تاثیرگذار می­باشد (شاهنظری، 1385 ). درختان در محیط باز زیتوده بیشتری تولید می­کنند و حجم درختانی که بصورت توده­ای زیست می­کنند کمتر از درختانی است که در محیط باز به تنهایی رشد می­کنند (مصدق، 1375 )، درحالی که به دلیل اختصاص یافتن سطحی از رویشگاه تعدادی از درختان قطع شده و مقداری از توان تولیدی کاهش می­یابد (فورنیس و همکاران[12]، 1991). تاثیرگذاری بوم­شناختی ناشی از ساخت جاده در سطحی بیشتر از عرض جاده جنگلی به وقوع می­پیوندد (فورنیس و همکاران، 1991 ؛ فورمن و دبلینگر[13] ، 2000)، این احتمال وجود دارد كه بدلیل زیر و رو شدن خاك و فراوانی ازت و همچنین ایجاد آرایشی پیوسته از حفرات در امتداد راه­های جنگلی و در نتیجه افزایش تعداد برگ­های درختان و توانایی فتوسنتز، تا حدودی تنوع زیستی اندازه و ابعاد درختان و موجودی حجمی توده­های جنگلی اطراف جاده افزایش یافته و بدین ترتیب بخشی از كاهش توان تولیدی رویشگاه (در اثر احداث جاده) بسته به جهت دامنه و گونه­های مختلف درختی جبران می­شود. درحقیقت جهت جغرافیایی و شیب دامنه با تاثیری كه بر مشخصات بوم­شناختی منطقه (خصوصیات خاک و اقلیم) موجب ایجاد تنوع در گونه­های درختی و تغییر تراكم و بیوماس آنها می­شود (ساكایی[14] و همكاران، 2003). شبكه جاده­های جنگلی از عوامل مهم تقسیم­بندی جنگل به سری­ها، پارسلها و از امور مقدماتی تهیه طرحهای جنگل­داری بشمار می­رود. با توجه به مراتب فوق، در صورتیکه مدیریت و بهره­برداری اصولی از جنگل با آینده­نگری­های لازم همراه باشد، لذا احداث جاده­های جنگلی از اولویت و اهمیت ویژه­ای برخوردار می­گردد (ساریخانی، 1380). راه­های جنگلی را باید در قالب طرح­های جنگلداری و برنامه­های جنگلشناسی و متناسب با روش بهره­برداری از جنگل و مدیریت سر زمین­، بعنوان عضو یا وسیله ارایه دهنده خدمات منظور نمود (ساریخانی، 1378).
 

1-5-2-1 ضرورت احداث جاده­های جنگلی

ضرورت احداث جاده­های جنگلی به طور خلاصه شامل حفاظت موثر از جنگل، امكان دخالت­های عملی مدیریتی در امر پرورش و جوان­سازی جنگل، توسعه جنگل وجنگل­داری، اكوتوریسم، به حداكثر رساندن ارزش افزوده تولیدات و جلوگیری از ضایعات محصولات جنگلی و نگه داشتن اكوسیستم و به حداقل رساندن تخریب می­باشد (ساریخانی 1380).
 

1-5-2-2 انواع جاده­های جنگلی:

جاده­های جنگلی به دو دسته جاده­های اصلی جنگلی و جاده­های فرعی جنگلی تقسیم می­شوند. جاده­های اصلی جنگلی خود به سه دسته تقسیم می­شوند:
_ جاده اصلی جنگلی درجه یك: این جاده­ها اتصال حوزه­های آبخیز به جاده­های اصلی و فرعی عام­المنفعه را فراهم می­كند. عرض این جاده­ها 5/5 متر می­باشد. این نوع جاده پر ترافیك­ترین نوع جاده­های جنگلی است كه می­تواند براحتی تا میزان 20000 وسیله نقلیه در سال را تحمل نمایند و در تمام طول سال قابل عبور و مرور می­باشند. تناژ قابل تحمل بر روی این جاده 40 تن می­باشد (ساریخانی 1380).
_ جاده درجه دو جنگلی: این جاده­ها یك طرفه بوده و داخل سری ایجاد ارتباط نموده گاهی هم سری­های مختلف را به یكدیگر مرتبط می­نمایند. عرض این جاده­ها 5/4متر می­باشد میزان حجم ترافیك قابل تحمل این جادهها بیش از 10000 و كمتر از 20000 در سال می­باشد و در تمام فصول سال مگر در شرایط نامناسب قابل استفاده می­باشد. تناژ قابل تحمل بر روی آن 30 تن می­باشد (ساریخانی 1380).
­_ جاده درجه سه جنگلی: این جاده­ها به جاده­های شبكه­بندی نیز معروف هستند و یك­بانده اند. میزان حجم ترافیك قابل تحمل در این جاده حدوداً تا 10000 وسیله نقلیه در سال می­باشد. در این جاده در شرایط مناسب در تمام فصول سال باز است و تناژ قابل تحمل بر روی این جاده 25 تن می­باشد (ساریخانی 1380).
 
1-5-3- مشخصات گیاه­شناسی درخت توسكا
توسکای ییلاقی (Alnus subcordata) یکی از گونه­هایی است که معمولا بعنوان گونه پیشگام آغاز کننده توالی ثانویه عمده در مناطق باز و اطراف جادهها و روی خاکهای واریزه­ای می­روید و از طریق تثبیت ازت بتدریج شرایط را برای حضور سایر گونه­ها در مراحل بعدی توالی فراهم می­سازد (ثابتی، 1373 ؛ زارع و حبشی، 1378؛ حسینی و جلیلوند 2007). این گونه در اثر رقابت نوری بهترین هرس طبیعی را در قیاس با سایر گونه­ها انجام داده و سبب افزایش طول تنه بدون شاخه و قیمت تجاری چوب می­شود (دانشور و همکاران، 1386؛ پارساخو و همکاران، 1387). درخت توسکا، درختی است از تیره توس (Betulaceae) و نیز از درختان سریع­الرشد جنگلهای شمال می­باشد. دیرزیستی این درخت كمتر از صد سال عمر و رشد حداكثر آنها تا 50 سالگی ادامه می­یابد. درختان توسكا اگر بطور منفرد و تك برویند در 20-15 سالگی و در جنگل­های انبوه از 35 سالگی بارور می­شوند. این گونه بذر سبک دارد که به سادگی پراکنده شده و امکان زادآوری را افزایش می­دهد. بیشتر زادآوری این گونه از طریق زادآوری با بذر می­باشد و این درختان جست و ریشه جوش تولید نمی­كنند ولی دارای جستهای ساقه سریع­­الرشد می­باشند. توسكا در ایران دارای دو گونه است كه در جنگل­های خزری روییده و هر دو نام­های محلی واحدی دارند. ارتفاع گونه توسكای ییلاقی (Alnus subcordata) از چهل متر متجاوز است. این گونه برای حفظ بوم­سازگان مناطق مردابی وزهكشی خاك، گونه­ای ارزشمند و مهم است. درخت توسكای ییلاقی نورپسند، طالب خاك مرطوب و تاحدی غنی است ولی رطوبت خاك برایش مهمتر است و حتی در زمین­های ماسه­ای كنار دریا نیز می­روید. قدرت جذب آب زیاد است و مثل گونه اكالیپتوس یكی از مصارف عمده آن، كم كردن آب در زمین­های بسیار مرطوب و پرآب است. توسكا اغلب در كنار رودخانه­ها، نزدیکی ساحل دریا و جاده­های جنگلی بیشتر از داخل توده­های جنگلی دیده می­شود. این درخت بومی اروپا و خاورمیانه است و در اغلب جنگل­های شمال ایران در جنگل­های خزری در نقاط مرطوب و دره ها وجود دارد و از قسمت­های ساحلی و جلگه تا ارتفاع 2000متر بالا می­رود (ثابتی، 1373).
 
1-5-4- خاک­شناسی جنگل
خاک بعنوان بخش مهمی از اکوسیستم شناخته شده و نقش مهمی در توسعه پوشش گیاهی جنگل دارد و منبع مواد غذایی از جمله آب و مواد آلی و معدنی برای رشد گیاهان می­باشد (اسکون هولتز[15] و همکاران، 2000 ؛ معروفی، 1379؛ کارن و همکاران[16]، 1997). توسعه خاک و پوشش گیاهی مستقر بر روی آن فرایندی پیچیده است که روی رشد گیاهان تاثیر مستقیم می­گذارد (مصدق، 1357). وزن مخصوص خاك در اثر فشردگی افزایش می­یابد (جعفری حقیقی، a-b1382؛ كوچ، 1386؛ برایس[17]، 2001). بهم فشردگی خاك یكی از عوامل موثر در اكثر عملیات­های جنگل می­باشد كه در نتیجه ساخت جاده­ها و مسیرهای چوبكشی، تردد ماشین آلات جنگلی، برخورد مستقیم قطرات باران و انبساط خاك، تردد انسان و دام، وزن لایه­های خاك و درختان و درختچه­ها، بهره­برداری بی­رویه و.. . بوجود می­آید و یکی از علل عمده کاهش ارزش خاک جنگلی و از هم پاشیدگی آن در نتیجه عملیات مختلف خاکی در جاده­های جنگلی می­باشد (برایس، 2001). مقاومت درخت در مقابل فشردگی خاک متناسب با خصوصیات همان گونه است و درختان در درجات مختلف فشردگی خاک، واکنش­های متفاوتی از رویش را بروز می­دهند (واسترلوند[18]، 1985). واکنش در بعضی موارد باعث تاخیر در زادآوری و کاهش رشد درختان می­شود (­مرادمند جلالی و بهمنی، 1387). آگاهی از ویژگی­های فیزیکی و مکانیکی خاک و تعیین مشخصات فنی آن، برای انجام عملیات جاده­سازی و تضمین پایداری آنها ضروری است (مجنونیان و همكاران، 1387).
 
1-5-5- تعریف اصطلاحات بکار گرفته شده در پژوهش:
حاشیه جاده: فاصله حداکثر یک متری از لبه جاده
توده داخل عرصه: فاصله 5/1 برابری ارتفاع درختان اندازه گیری شده در حاشیه جاده در داخل جنگل که مکان انداره گیری درختان توسکا برای آمارگیری از درختان داخل توده می باشند.
بالا دست و پایین دست جاده: دو طرف جاده که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفتند.
سمت رو به جاده درختان: سمتی از درختان که از طرف جاده قابل دید است.
سمت پشت به جاده درختان: سمتی از درختان که عکس طرف رو به جاده است.
[1]-Parendes & Jones
[2]-Gelbard & Belnap
[3]-Barnes
[4]-Punches
[5]-Walter
[6]-Lugo & sky
[7]-Egan et al
[8]-Venkatram et al
[9]-Karim & Mallik
[10]-Johnson et al
[11]-Lamont et al
[12]-Furniss
[13]-Forman & Deblinger
[14]-Sakai
[15]-Schoenholtz
[16]-Karen
[17]-Brais
[18]-Wasterlund