خانواده از نهادهای مهم وبنیادی جامعه است که نقش اساسی در زندگی فرد وجامعه دارد.اهمیت خانواده به عنوان یک نهاد اجتماعی مساله ای غیر قابل تردید است رابطه بین کودکان ووالدین وسایر اعضای خانواده را می توان به عنوان نظام یا شبکه ای دانست که درکنش متقابل با یکدیگرهستند.این نظام به طورمستقیم وغیرمستقیم ازطریق سبک هاوروش های مختلف فرزندپروری درکودکان تاثیرمی گذارد.اکثرروانشناسان صرف نظراز مکتبی که به آن معتقدند،کنش های متقابل میان والدین وفرزندان خود رااساس تحول عاطفی تلقی می کنند(بالبی،[1] 1969; وفروید،[2] 1964 ،به نقل ازمهرابی زاده وهمکاران، 1379).یکی از مهم ترین مباحث در این حوزه« فرزندپروری » نامیده می شود.هرخانواده ای شیوه های خاصی را درتربیت فردی واجتماعی فرزندان خویش به کار می گیرد این شیوه ها،سبک های فرزندپروری[3] نامیده می شوند که والدین این شیوه هارا بلافاصله بعداز تولد کودک شروع می کنند(سانتراک[4]، 2007).تاثیرمحیط خانواده بررشد کودک اغلب به وسیله ی مشاهده تعامل والد-فرزند مورد بررسی قرارگرفته است .در این مشاهدات معمولا” ویژگی های رفتاری والدین به وسیله ی دو بعد ارزیابی شده است: الف) پذیرش(گرمی) ،شامل حمایت وپرورش عاطفه ی مثبت بین والدین وکودک است. ب) کنترل، شامل آن دسته از رفتارهای والدین است که رفتار کودک خود را هدایت می کنند مانند: راهنمایی وکنترل ، بازدارنده یا تسهیل کننده. با تاکید بر سبک های فرزندپروری ،سه گروه مجزا از خانواده ها وجود دارندکه عبارتنداز: خانواده های مقتدر[5]،خانواده های مستبد[6] وخانواده های سهل گیر[7](سانتراک، 2007).سبک فرزندپروری مقتدرانه،با ترکیبی از کنترل بالا،حمایت هیجانی بیشتر،سطح مناسب استقلال وروابط دو سویه بین کودک ووالدین،شناسایی می شود.درخانواده های مقتدر(دمکراتیک)[8]؛ نسبت به استقلال فردی تاکید می شود،هریک ازاعضای خانواده دارای وظایف ومسئولیت های متفاوتی هستند،تمام اعضای خانواده باید مسئولیت پذیر باشندوبتوانندکارکردهای فردی خویش را انجام دهند تادر نهایت کارکردخانواده مختل نشود.درخانواده های مقتدراستقلال فردی اهمیت دارد وهمچنان که هرعضواز اعضای خانواده وظیفه ای برعهده دارد،ازحق وحقوق خاصی نیز برخوردار است وبین فرزندان ومحیط خانواده ارتباط دو سویه ای وجود دارد.بنابراین،انجام دادن وظایف متناسب با کارکردخانواده ومسئولیت پذیری باعث می شودامتیازهای ویژه ای برای فرزندان شکل گیرد.شیوه فرزندپروری مستبدانه،با کنترل سخت ،سطح بالای محدودیت،انضباط ناپایدار وخشن،میزان پایین حمایت هیجانی وگرمی مشخص می شود.خانواده ها ی استبدادی مبین روابط معیوب با فرزندان می باشند.در این خانواده ها ،قوانین خشن ومحدود کننده ،ممنوعیت ها وتابوها به شدت تمام حاکم است.در این خانواده ها یک یا دونفرحاکم براعمال ورفتار بقیه اعضای خانواده هستند(غالبا”پدر) ،در بعضی مواقع هم ماننددیکتاتور عمل می کند.فقط او تصمیم ها را می گیرد،هدف را تعیین می کند،راه را نشان می دهد،وظیفه را مشخص می کند،امورزندگی را ترتیب می دهد،همه بایدمطابق میل اورفتارکنند ،دستور او بایدبدون چون چرا اجرا شود ودرکوچکترین رفتارواعمال سایراعضای خانواده دخالت می کند.آنچه اوخوب تلقی کند خوب می شود وآنچه اوبد می داند،بد تلقی می

 

 شود. کودکان پرورش یافته در این خانواده ها متمایل به ساکت بودن،مودب بودن،خجالتی وازنظراجتماعی،غیرمثبت،درمانده،بسیارهمرنگ وفاقدکنجکاوی هستند (ماسن[9]،2001).سبک فرزندپروری سهل گیرانه ،با فقدان کنترل والدین وپاسخدهی به خواسته های کودک مشخص می شود(استینبرگ[10]وهمکاران،1994).درخانواده های سهل گیر هیچ ملاک ومعیاری برای تربیت کودکان وجودندارد اگرهم وجود داشته با شد بنابه شرایط ومقتضیات دگرگون می شود.هرج ومرج حاکم برخانواده ومشخص نبودن ضوابط ،پیروی ازتمایلات را شدت می بخشد وکودک را از برخورد با واقعیت ها ی زندگی دورمی سازد.این کودکان افرادی بی بندوبار ،سهل انگاروخودخواه وبی هدف هستند؛ملاکی برای رفتار واعمال خود ندارند،احساس مسئولیت نمی کنند وبنابراین؛زندگی اجتماعی آنان مطلوب نیست(ماسن، 2001).

نیاز اصلی واساسی ما درزندگی داشتن احساس خوب بودن درمورد خودمان است .عزت نفس یک اصطلاح روانشناختی است برای ارزیابی کلی عاطفی فرد ازارزش خود،قضاوت درباره خود ونگرش نسبت به خود.عزت نفس شامل اعتقادات(برای مثال:” من خوب هستم” ،”من شایسته هستم” )واحساسات مانند: شادی،نا امیدی،غرور وشرم است(هویت[11]، 2009).مانیازداریم خود را ازنظرجسمی ،فکری،احساسی وعاطفی انسان خوب وباارزش بدانیم .چنین احساسی ،انگیزه ومحرک مابرای توفیق وانجام اموری است که مادرزندگی برعهده می گیریم.این احساس معمولا”ازدوران کودکی آغازمی گردد وتحت تاثیرفرهنگ وجامعه تقویت می شود وپس ازگذشت سال ها به یک احساس قوی ومحکم مبدل می شودکه تغییرآن بسیار دشوار است.بنابراین به منظورفهم بهتر رفتارهای فرد،شناخت وادراک یا عقیده ای که فردنسبت به خود داردحائز اهمیت بسیار است.موضوع سلامتی ،از بدو پیدایش بشر در قرون وسطی واعصار متمادی مطرح بوده است .گاه از آن سخن به میان آمده،عموما” بعد جسمانی آن،مد نظر قرار گرفته وکمتر کسی به سایر ابعاد به ویژه بعد روانشناختی آن توجه کرده است.سلامت روانی از موضوعات مهمی است که در سال های اخیر مورد توجه جدی دانشمندان ،مسئولان بهداشتی وسیاستگذاران دولتی قرار گرفته است.به طوری که سازمان بهداشت جهانی ،سلامت روانی رایکی از اصول مراقبت های اولیه بهداشتی در دستور کار کشورهای عضو قرار داده است.سلامت جسمی،روانی واجتماعی لازمه رشد وشکوفایی انسان هاست(محسن کوشان وسعیدواقعی،2007).در جهان شیوع اختلالات روانی[12] در تمام عمربیش از 25 درصد وشیوع این اختلالات در هر مقطع زمانی حدود 10 درصد در جمعیت بالغ تخمین زده می شود.در ایران نیزشیوع اختلالات روانی در تمام عمر (درجمعیت بالای 15 سال )بیش از 20 درصد برآورد شده که در این میان اختلالات خلقی واضطرابی بیشترین شیوع را دارند(وزارت بهداشت، درمان وآموزش پزشکی، 1387).بی تردید یکی ازدلایل مهم توجه پژوهشگران به مفهوم عزت نفس تاثیربالقوه آن برسلامت روانی است.عزت نفس پدیده ای روانشناختی است که تاثیرقطعی برابعادعاطفی وشناختی انسان دارد(کروکر[13]،2002). وکارکرد آن درمقابله با فشارهای زندگی به عنوان یک منبع پرتوان شناخته می شود.شخصی که ازعزت نفس بالا برخوردار است خودرا به گونه ی مثبتی ارزیابی نموده وبرخورد مناسبی نسبت به خودو دیگران دارد.بنابراین عزت نفس موجب ارتقای سلامت روانی افراد می گردد(جابری وآشتیانی،1997).بهره مندی ازعزت نفس ،گذشته از آن که بخشی از سلامت روانی شمرده می شودبه پیشرفت تحصیلی نیز وابسته است(بیابانگرد،1382).مهمترین احساسات نظام اموزشی ،آماده ساختن افراد برای کسب دانش ،مهارت ها ی شناختی وشغلی جهت ورود به اجتماع است جامعه ماهم در حال پیشرفت وتوسعه است وعزت نفس ازجمله مهمترین عوامل تاثیرگذار بر پیشرفت تحصیلی است.والدین در شکل گیری نگرش فرزندانشان به تحصیل نقش دارند .مهمترین نقش والدین ایجاد محیط آرام ومساعد برای مطالعه وانجام تکلیف است.دخالت خانواده در تعلیم وتربیت می تواندپیشرفت آموزشگاهی را پیش بینی کند.تحقیقاتی که در زمینه تعلیم وتربیت ودر رابطه با تحول صورت پذیرفته است،نشان داده اند که نگرش ،شیوه های تعاملی ورفتار والدین وارتباط آن ها با مدرسه با تحول اجتماعی کودک وعملکرد تحصیلی فرزندان رابطه وجود دارد(کریستنسون وشریدان،2001؛به نقل ازمعتمدی،1387)باتوجه به مطالب ذکر شده روش تربیت فرزندان از اهمیت وحساسیت زیادی برخورداراست ومی تواند از بروز بسیاری از آسیب های روانی واجتماعی پیشگیری کند.سبک های فرزندپروری می تواند پیش بینی کننده رشد روانی –اجتماعی ٬عملکرد تحصیلی٬رفاه یاسلامت ٬سازگاری در دوره نوجوانی ویا حتی مشکلات رفتاری فرزندان در آینده باشد.ازسوی دیگرسازه عزت نفس نیز عامل مهم در رشد سالم شخص به حساب می آید وموجب پیشرفت تحصیلی ونیز مانع بروز اختلال وپریشانی است چنین پذیرش گسترده ای از اهمیت خودارزشمندی وتاثیرآن دررشد سالم شخص سبب گردیده تا در دهه های اخیر مورد توجه روانشناسان قرار گرفته ونقش آن در ابعاد مختلف زندگی فردی واجتماعی فردمورد مطالعه قرار گیرد.

بیان مساله

ارتباط والدین وفرزندان از جمله موارد مهمی است که سال ها نظر صاحب نظران ومتخصصان تعلیم وتربیت را به خودجلب کرده است.خانواده نخستین پایگاهی است که پیوند بین کودک ومحیط اطراف اورا به وجود می آورد،کودک در خانواده پندارهای اولیه رادرباره ی جهان فرا می گیرد،ازلحاظ جسمی وذهنی رشد می یابد،شیوه های سخن گفتن را می آموزد،هنجارهای اساسی رفتار را یاد می گیردوسرانجام نگرش ها ،اخلاق وروحیاتش شکل می گیرد وبه عبارتی اجتماعی می شود(نقل از هیبتی،1381).ازاینرو خانواده بیش از تمام محیط های اجتماعی دیگر در رشد وتکامل فرد تاثیر دارد و کودک پیش از این که از اوضاع اجتماعی متاثر شود،تحت تاثیر شیوه های تربیتی خانوادهاست.درطول سده های گذشته دیدگاه های فلاسفه و شاعران و بسیاری دیگر از دیدگاهها موید این اصل بوده است که انسان نیاز دارد خود را خوب ومنطقی جلوه دهد.درصدسال گذشته بسیاری از روانشناسان پذیرفته اندکه انسان دارای  نیاز به عزت نفس است. عزت نفس عبارتست از احساس ارزشمند بودن٬ عزت نفس وخودارزشمندی از اساسی ترین عوامل رشد مطلوب شخصیت دانش آموزان محسوب می شود.حس ارزشمند بودن هرفرد ازمجموع افکار٬احساس ها٬عواطف وتجربیات اودرطول زندگی ناشی می شود.اغلب پژوهشگران معتقدند که عزت نفس بر سایر متغیرهای شخصی و فعالیت های فرد تاثیرمی گذارد.یکی ازمهم ترین متغیرهاسلامت روانی است.کارشناسان بهداشت روانی سلامت فکر وروان را قابلیت ارتباط موزون وهماهنگ با دیگران ،تغییر واصلاح محیط فردی واجتماعی ،حل تضادها وتمایلات شخصی به طورمنطقی وعادلانه ومناسب عنوان می کنند ومعتقدند سلامت روانی تنها نداشتن بیماری نیست بلکه توان واکنش در برابر انواع گوناگون تجربیات زندگی به صورت انعطاف پذیر ومعنی دار است. عزت نفس نازل معمولا” به آسیب های روانی منجرمی شود. بیشتر صاحب نظران برخورداری از عزت نفس رابعنوان عامل مرکز ی واساسی در سازگار ی عاطفی واجتماعی فرد می دانند وعزت نفس درسلامت روانی نقش بسزایی داردبراهمیت آن تاکید دارن.بدین روی ،برخی همچون براون در سال 1997 ادعامی کندکه عزت نفس ارزشمندترین نیاز روانشناختی ماست وپیش نیاز سلامت روانی به شمار می رود.ازدیگرعوامل مرتبط باعزت نفس پیشرفت تحصیلی است. پیشرفت تحصیلی موضوعی است که بخصوص درحال حاضر مورد توجه تمامی کشورهای جهان است وهر ساله مقدرا زیادی از بودجه جوامع صرف تحصیل کودکان ونوجوانان می شود.محققان ازدیربازسعی در فهم مجموعه عوامل تعیین کننده وموثردر پیشرفت تحصیلی داشته اند.بدیهی است که شکل گیری ذهن علمی قوی ودستیابی به توانایی های لازم درجهت کسب موفقیت تحصیلی به صورت خلق الساعه تحقق نمی پذیرد وعوامل تشکیل دهنده این ظرفیت طی سالیان تحول شخصیت شکل می گیرد. وبه این ترتیب نقش کانون خانواده در ایجاد این ظرفیت ها برجسته می گردد.سبک های فرزندپروری می تواند به عنوان یکی از متغیرهای مهم محیطی اثرات ویژه ای بر رشد عمومی وابعاد مختلف رفتارکودک٬بخصوص درزمینه سلامت روانی٬جسمانی وعملکردتحصیلی داشته باشد.روش های تربیتی والدین اثرات طولانی بررفتار ،عملکرد،انتظارات ودر نهایت برشخصیت افراد درآینده دارند.مثلا” والدین سختگیرو دیکتاتورمانع پیشرفت وخلاقیت کودک می شوند .والدینی که اجازه نمی دهند کودک ابراز وجود کند مانع بروز استعدادهای بالقوه او می شوند ودر نتیجه این قبیل کودکان در آینده افرادی روان آزرده وپرخاشگر خواهند شد(نقل از مهرابی زاده هنرمند وهمکاران،1379(.ارتباط وپیوند اعضای خانواده ورعایت احترام متقابل یکدیگر٬درسلامت روانی –جسمانی دانش آموزان تاثیربسزایی دارد٬به گونه ای که الگوهای رفتاری وی را دربزرگسالی بنیان نهاده وموجبات امنیت خاطر وعزت نفس را در وی فراهم می آورد.عزت نفس از مهمترین عوامل تعدیل کننده فشارروانی –اجتماعی بوده وبرزمینه های روابط خانوداگی،تعامل های اجتماعی ،موفقیت تحصیلی وسلامت روانی تاثیرگذاربوده ونحوه برخورد٬پذیرش٬دوست داشتن ومساعدت بادانش آموز وی را برای ایفای نقش های اجتماعی یاری می دهد. با توجه به اینکه سبک های فرزندپروری والدین که نحوه تربیت والدین به کودکان را منتقل می کندوبه شیوه غالب تربیت فرزندان از سوی والدین اشاره دارد وبرچگونگی رشد وتکوین شخصیت کودکان تاثیربسزایی داردو نیز با توجه به اهمیت عزت نفس درکشورهای غربی تحقیقات گسترده ای صورت گرفته است.هریک از سبک های فرزندپروری با بروزرفتارها وویژگی های خاص در فرزندان رابطه نشان داده اند؛برای مثال عزت نفس بالا،پیشرفت تحصیلی وکفایت های اجتماعی ازجمله متغیرهایی است که با فرزندپروری مرتبط اند.همچنین مشکلات رفتاری وسایر مشکلات روانشناختی با فرزندپروری رابطه دارند.واین امر در شکل گیری شخصیت فرد موثر است و نیز میتواند برسلامت روان تاثیرزیادی داشته باشد.با توجه به مطالب فوق این پژوهش به بررسی رابطه سبک های فرزندپروری وعزت نفس با سلامت روان وپیشرفت تحصیلی دانش آموزان دختردوره متوسطه در شهرکرمانشاه پرداخته است.

[1].Bowlby

[2].Freud

[3].parenting styles

[4].Santrock

[5].authoritative

[6] .authoritarian

[7] .permissive

[8] .democratic

[9] .Masun

[10] .Steinberg

[11].Hewitt

[12].mental disorder

[13] .Baumeister ‚ Crocker

یکی از عواملی که رابطه مستقیمی با سلامت و بیماری روانی دارد، استرس (فشار روانی) است. استرس آماده شدن برای شغل، ملاقات با افراد، کسب یک مهارت جدید و یا هر استرس دیگری است.

هانس اولین محقق که به طور گسترده و علمی استرس را مطالعه کرده است، معتقد است که « به طور کلی زندگی بدون استرس دیگر زندگی نیست». استرس به هر گونه شرایط روانی فیزیکی گفته می شود که ما آن را در هنگام سازگاری یا تطابق با محیط خود، تجربه می کنیم. به طور طبیعی، استرس را حوادث ناخوشایند از قبیل فشارهای روانی ناشی از کار، مشکلات مربوط به زندگی و یا مسایل و مشکلات اقتصادی و مالی و … به وجود می آورند.

امروز صنعت و تکنولوژی قدرت و ثروت را افزایش داده ولی امکان زندگی در آرامش و صلح و اطمینان را از انسان سلب کرده و در حقیقت کیفیت فدای کمیت شده و اعتدال و تناسب کنار رفته و فشارهای روانی جانشین آن شده است. با علم به این قضیه که در دنیای امروز بدون تکنولوژی نمی توان زندگی کرد. چرا که فنون تکنولوژی تنها راه عملی برای پیشرفت های اجتماعی است. بهترین راه حل این است که بین تکنولوژی و علم از یک طرف و روان انسان از طرف دیگر سازش و آشتی برقرار شود و تکنولوژی را در خدمت آزادی اندیشه و رعایت حال روحی و معنوی مردم بکار برد به همین منظور موضوع و فشار روانی و آثار ناشی از آن در سازمانها، در دهۀ اخیر مورد توجه بسیار واقع شده و یکی از مباحث اصلی رفتار سازمانی را بخود اختصاص داده است.

از نظر فیزیولوژیکی فشار روانی می تواند بر رفتار فرد اثر بگذارد و واکنش های نامطلوب را مانند استعمال دخانیات، تندخویی، افسردگی را سبب شود و از نظر روانی، حمله قلبی، زخم معده و غیره را به همراه آورند و نتیجه طبیعی فشارهای روانی فرد برای سازمان کاهش کارایی است.

زیرا افرادی که فرسودگی و استهلاک را در خود تجربه نمایند هیجان قلبی را برای کار از دست داده و در بسیاری موارد کار و شغل خود را رها می کنند و بدین طریق اهداف سازمانها را دستخوش تزلزل می سازند و همچون آفتی فعالیتها و تلاشها را عقیم می سازند.

در حال حاضر نیاز روزافزون به معلمان برخودار از سلامت جسمی روانی در کشورمان بیش از هر زمان دیگر است زیرا خدمات آموزش و پرورش اهمیت اجتماعی فراوانی دارد، جامعه و مردم نسبت به عملکرد ها و نتایج کار آن حساسیت زیادی دارند. وظایفی که انجام می دهد بسیار پیچیده و دشوار است.

 

 

به همین دلیل باید به امر انتخاب معلمان برخوردار از سلامت روانی و جسمانی توجه ویژه ای مبذول شود و این مهم با انجام پژوهشهای متعدد و ارائه طریق جهت انجام فعالیتها و عملکرد اصولی و منطقی و منطبق بر اهداف سازمانی در محیط کار و مشخص نمودن عوامل استرس زا و دادن رهنمودهایی جهت تعدیل و یا کاهش آنها برای بهبود نتایج عملکرد معلمان بدست می آید. ]در این تحقیق سعی شده است که به شناسایی رابطه بین فشار روانی و استرس شغلی و عملکرد معلمان مقطع ابتدایی بپردازد و تفاوت بین معلمان با استرس و معلمانی که در آنها استرس وجود ندارد مقایسه کند[ مقطع ابتدایی یکی از مهمترین مقاطع تحصیلی است که همه چیز در آن پایه ریزی می شود.

بیان مسئله

همه انسانها در طول زندگی خویش تحت تأثیر فشار روانی قرار گرفته اند و هر فردی در زندگی شخصی و شغلی خود فشار روانی را تجربه کرده است، اثرات مخرب فشار روانی بر زندگی فردی و اجتماعی کاملاً مشهود است این اثر می تواند در سازمان و محیط کاری بروز کرده و موجبات کاهش عملکرد مطلوب را فراهم سازد.

هر چند تحت شرایط فشار آور و متعادل بسیاری از افراد بهتر کار می کنند، اما میزان تحمل هر شخص نسبت به موقعیت های فشار آور با شخص دیگر متفاوت است. موقعیت یا شرایطی که باعث ایجاد فشار روانی خفیف در یکی می شود ممکن است برای دیگری موقعیت دردناکی باشد.

چون معلمان یکی از آسیب پذیرترین افراد در برابر فشارهای روانی هستند و با توجه به مسئولیتی که بر عهده دارند آثار منفی این فشار آثار سویی در امر آموزش بدنبال خواهد داشت.

فشار روانی دارای علل متعددی است و ممکن است ناشی از عوامل بیرون سازمانی مانند خانواده و مشکلات مربوط به آن، مرگ عزیزان، طلاق و … باشد و یا ریشه در درون سازمان داشته باشد که به خود شغل یا درون شغل بستگی نداشته بلکه به عوامل سازمانی دیگر از قبیل سیاستهای سازمانی، ساختهای سازمانی، شرایط مادی، فرآیندها ارتباط دارد.

فشار روانی ممکن است اثراتی بر عملکرد معلمان داشته و کیفیت کار آنان را کاهش و از طرفی به تجربه دیده شده است که هر چه معلمان احساس مسئولیت بیشتری داشته باشد و نسبت به کار خود متعهد تر باشند باید فشارهای بیشتری تحمل نمایند لذا در این تحقیق سعی شده برای حفظ سلامت معلمان، فشارهای روانی ناشی از شغل به معلمان و ارتباط آن با عملکردشان مورد شناسایی قرار گیرد و راه حل مناسب در حل و یا کاهش آن ارائه شود.

ضرورت و اهمیت تحقیق

در دنیای کنونی فشارهای روانی بخش عمده ای از زندگی افراد را در محیط کار و اجتماع و خانواده تحت تأثیر خویش قرار داده است شناخت فشار روانی و تأثیر آن در ابعاد گوناگون زندگی انسان، اعم از فردی، شغلی و خانوادگی و نیز سلامت جسمی از جمله مباحثی است که نظر کارشناسان و متخصصان را جلب کرده است.

فشار روانی بیش از حد، تأثیر منفی در زندگی فردی و در محیط کار، بر سازمان دارد و از آن به عنوان یکی از آفات نیروی انسانی نام برده شده است و چون معلمان از این قاعده مستثنی نیستند به عنوان یکی از آسیب پذیرترین قشرها در برابر فشار روانی می توان از آنها نام برد. بدین معنی که فشار روانی بیش از حد معلمان می تواند اثرات مخرب بر عملکرد و کارایی معلمان داشته و باعث کاهش بازده آنها شود و چون آنها پرورش و تربیت انسانها را بر عهده دارند می توانند اثرات مخرب و جبران ناپذیری در  پی داشته باشد.

با شناخت عوامل فشارزا و سهم آنها در بهبود فعالیتها و عملکرد معلمان و اثربخشی مدارس، می توان گامی در جهت رفع یا کاهش و یا حد اعتدال فشار روانی برداشت و این مهم بدست نمی آید مگر با انجام تحقیقات فراوان در زمینه شناسایی عوامل مخل سلامت روانی و راههای پیشگیری و مبارزه با آن.

پژوهشگر به دلیل اشتغال به کار در مدارس مقطع ابتدایی و حساسیت شغلی معلمان در کارکنان آموزشی که در تماس مستقیم با دانش آموزان می باشند به اهمیت این مسئله پی برده است که در صورت وجود استرس در بین معلمان آموزشی بستری فراهم می آید که این استرس و عوامل و عواقب ناشی از آن به دانش آموزان انتقال یابد و آنان از اثرات مخرب ناشی از وجود این اختلال متضرر شوند به همین دلیل به مطالعه و پژوهش در زمینه شناسایی عوامل استرس زای شغلی و رابطه آن با عملکرد معلمان پرداخته است.

فرضیه های تحقیق

• بین استرس شغلی و میزان حضور معلمان در مدرسه رابطه وجود دارد.
• بین استرس شغلی و امنیت محیط کار معلمان رابطه وجود دارد.
• بین فشار (استرس) شغلی و کمیت کار معلمان همبستگی وجود دارد.
• بین استرس شغلی و کیفیت کار معلمان همبستگی معکوس وجود دارد؟
• بین فشار شغلی و بهداشت روانی معلمان ارتباط معنی دار وجود دارد؟

سئوالات فرضیه

• تا چه میزان به استرس شغلی و میزان حضور معلمان در مدرسه رابطه وجود دارد؟
• آیا بین استرس شغلی و امنیت محیط کار معلمان رابطه وجود دارد؟
• تا چه حد بین فشار شغلی و کمیت کار معلمان رابطه (همبستگی) وجود دارد؟
• آیا بین استرس شغلی و کیفیت کار معلمان همبستگی معکوس وجود دارد؟
• تا چه حد بین فشار شغلی و بهداشت روانی معلما ارتباط معنی دار وجود دارد؟

اهداف کلی تحقیق

بررسی تأثیر استرس شغلی بر عملکرد معلمان زن و مرد مقطع ابتدایی ناحیه 3 استان کرمانشاه

اهداف جزئی تحقیق

• هدف اصلی شناسایی رابطه بین فشار روانی و عملکرد (میزان حضور، کیفیت و کمیت کار) معلمان می باشد.
• تعیین عوامل ایجاد کننده فشارزایی شغلی معلمان بر اساس رتبه و اهمیت.
• کمک به معلمان در جهت پیشرفت روانی و همچنین گسترش بهداشت روانی در محیط کار.

درک رفتارگراها از یادگیری بر پایه ی علت و معلول بود. در این درک، رفتار به وسیله تقویت پیروی می شود. فرایند حل مسئله را در چارچوب نظریه رفتارگرایی توضیح می دهند. این شامل مبادرت به موضوع با روشهای متنوع می شود تا زمانی که راه حل موضوع پیدا شود. حل یک معمای منبتی توسط کودکان نشان می دهد که این یک رفتار حل مسئله است. همانطور که روان شناسی شناختی به صورت منظم ترقی کرده باشد، توجه و تلاش بیش تری معطوف شده نسبت به فرایندهای ذهنی یادگیری و حل مسئله. رویکرد اولیه شناختی برای شناسایی مراحل ذهنی بود و از طریق آن اقدام برای حل مشکل(لائورا هاردین، 2002).

علم روان‌شناسی که در آغاز به جای مطالعه سلامت روان به بررسی بیماری روانی می پرداخت تا مدتها استعداد بالقوه آدمی برای رشد و کمال را نادیده می گرفت. اما در سالهای اخیر، شمار روزافزونی از روان‌شناسان، به قابلیت کمال و دگرگونی در شخصیت آدمی ایمان آورده

 

 اند. تصویری که روان‌شناسان مثبت گرا از طبیعت انسان به دست می دهند خوش بینانه و امید بخش است، زیرا آنها به قابلیت گسترش، پرورش، شکوفایی و کمال انسان و تبدیل شدن به آنچه در توان آدمی است، باور دارند.

نتایج پاره ای از تحقیقات (بورنشتاین، 2003) نشان داده اند که یکی از شاخص های مهم سلامت روانی، توانایی «حل مسئله» و «تصمیم گیری» است. وی خاطر نشان می سازد، «خود ارزیابی»، «خود پیروی» و تشخیص به موقع «موقعیت های مسئله دار» از جمله معیارهایی هستند که با واسطه آنها می توان سطح رواندرستی افراد را برآورد کرد. نتایج تحقیقات دیگری (میرفکسی و رس، 1990، یلسما و مونتامبو، 1990، ناکانو، 1991؛ هپنر و همکاران، 1995 و کاترین، والتر و گود، 2003)، به خوبی نشان داده اند که حل مسئله یکی از متغیرهای مهم پیش بین برای سلامت روانی است.

 

1-2 بیان مسئله

افراد در ادراک و کسب دانش متفاوتند، ایده ها را به گونه ای متفاوت شکل می دهند و به صورت متفاوت به تفکر می پردازند و عمل می کنند(کلب، 2004). افراد دارای تفاوت های فردی مهمی در زمینه مسائل شناختی هستند که در حل مشکلات و تصمیم گیری به آنها اتکا می کنند، یکی از این ابعاد سبک های یادگیری هستند که در میان این طبقه بندی ها از جایگاهی مهم برخوردار است(نوروزی، 1387).

شناخت و درک مدل های مرتبط با سبک های یادگیری یکی از پیشرفت های اساسی روان شناسی در قرن بیستم است، در واقع سبک یادگیری روش ثابت یادگیرنده برای پاسخگویی و بکارگیری محرک های موجود در موقعیت یادگیری است. سلامت روانی هیچگاه با فهرست یا خصوصیات ثابت یا ویژگیهای معین تعریف نشده است. طبق تعریف “فرهنگ روانشناسی آرتور (1985) ” واژه سلامت روانی برای افرادی به کار می رود که عملکردشان در سطح بالایی از سازگاری هیجانی و رفتاری است و نه در مورد افرادی که صرفاً بیماری روانی ندارند. از نظر” کاپلان و سادوک (1989)” سلامت روانی آن حالت بهزیستی است که افراد قادر می باشند براحتی درون جامعه شان عمل کنند و پیشرفتها و خصوصیات شخصی برایشان رضایت بخش باشد. سلامت روان قدرت آرام زیستن و با خود و دیگران در آرامش بودن است، آگاهی از درون احساسات خویشتن است، قدرت تصمیم گیری در بحرانها و مقابله با فشارهای زندگی است. در جوامع امروزی سلامت روان افراد در زمره خطر قرار دارد سخت رو بودن افراد در جامعه می تواند یکی از عوامل تأثیرگذار بر روی سلامت روان افراد باشد که جای بسی تأمل دارد. همه ی نظریه پردازان با وجود نظریه ها و مدل های متفاوت در زمینه سبک های یادگیری، توافق دارند که افراد به شیوه هایی متفاوت اطلاعات و تجارب را ادراک، سازماندهی، تحلیل و پردازش می کنند، یعنی افراد یکسان به جهان نمی نگرند و هر فرد در مقایسه با دیگری ممکن است علایق و تمایلاتی متفاوت در سبک سادگیری داشته باشد(امامی پور، اسفندآباد، 1386).

در این تحقیق با توجه به اینکه در هیچ تحقیق مشابهی به بررسی سبک های حل مسئله و سلامت روان به صورت دقیق پرداخته نشده است بنابراین این تحقیق از لحاظ موضوع جنبه نوآوری دارد و ما در اصل به دنبال این سؤال هستیم که آیا بین سبک های حل مسئله حل مسئله و سلامت روان رابطه معناداری وجود دارد یا خیر متغییرهای ما در این تحقیق سبک های حل مسئله به صورت متغیر ملاک و سلامت روان به  صورت متغییر پیش بین است که خرده مقیاس های سلامت روان عبارت است از افسردگی، اضطراب و سلامت اجتماعی.

امروزه نظریه‎های روان‎شناسی به سمت دیدگاهی نوین، مبتنی بر پرورش نقاط ضعف تغییر مسیر داده‎اند. دیگر نظریه روان‎شناسی برجسته‎ای وجود ندارد که انسان را به‎عنوان کالبد‎های منفعل پاسخ به محرک‎ها تعریف نماید. اکنون انسان‎ها، بیشتر به‎عنوان افرادی تصمیم‎گیرنده، با امکان انتخاب گزینه‎های متعدد و امکان چیره دست شدن و کارآمد شدن، تعریف می‎‎گردند. موضوعات روان‎شناسی مطرح شده در آغاز قرن بیست و یکم عمدتاً بر تجربه مثبت انسانی و آن‎چه که لحظه‎ای را بهتر از لحظه دیگر می‎کند، تمرکز کرده‎اند. کیفیت عاطفی تجربه جاری، اساس و بلوک روان‎شناسی مثبت[1] است (خانمن[2]، 1999؛ به نقل از مظفری و هادیان‎نسب، 1383).

در سال‎های اخیر، تلاش‎های بسیار زیادی برای روشن شدن مفاهیم شادکامی و بهزیستی ذهنی و روان‎شناختی صورت گرفته است. تحقیقات مربوط به این حیطه در روان‎شناسی معاصر، نقش بسیار برجسته‏ای دارند. این امر نشانگر تلاش روان‎شناسان برای بررسی دقیق‏تر این موضوع است (داینر، 2006).

شادکامی، احساسی است که همه خواهان آن هستند. اما تعداد کمی ‎به آن دست می‎یابند. نشانه مشخصه چنین احساسی، قدردانی، احساس رضایت و علاقه به خود و دیگران است. عادی‎‎ترین حالت ذهنی آن، حالت خشنودی و شادی است (کارلسون[3]، 1961؛ ترجمه شریفی‎درآمدی، 1380).

اگر‎چه در دهه 1980 توجه فزاینده‎ای به شادکامی و بهزیستی ذهنی[4] شده‎است، اما تنها در سال‎های اخیر است که این مفهوم به صورت نظام‎دار، علمی و دقیق مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته‎ است. همچنین تلاش‎های بسیاری برای روشن شدن مفاهیم شادکامی، رضامندی زندگی، بهزیستی ذهنی و روان‎شناختی صورت گرفته است، لذا تحقیقات مربوط به این حیطه در روان‎شناسی معاصر نقش بسیار برجسته‎ای دارند و این امر نشانگر تلاش روان‎شناسان برای بررسی دقیق‎تر این موضوع است(داینر[5] و همکاران، 2003).

یکی دیگر از سازه‎هایی که اخیراً به آن توجه ویژه شده است کمال‎گرایی[6] است.

گرایش به کمال و کمال‎گرایی در همه انسان‎ها وجود دارد و در حکم خصیصه‎ای مثبت تلقی می‎گردد. زیرا انرژی پدید می‎آورد که منجر به پیشرفت و موفقیت شخص می‎شود. اصرار و مداوتی که هنرمندان بزرگ در خلق آثارشان به خرج می‎دهند و سختی‎هایی که در این راه متحمل می‎شوند از کمال‎گرایی آن‎ها نشأت می‎گیرد، اما روند دستیابی به کمال در همه انسان‎ها به صورت مثبت پیش نمی‎رود. در واقع می‎توان گفت کمال‎گرایی، تا زمانی به نفع شخص است که در ارتباط با خود و به منظور به فعالیت د‎رآوردن همه ظرفیت‎ها و استعداد‎های خویش صورت گیرد. هنگامی‎که گرایش به کمال با رقابت و پیشی گرفتن از دیگران و صرفاً به منظور کسب تایید و رضایت خاطر آنان به کار گرفته شود، جنبه‎های منفی پیدا می‎کند (مهرابی‎زاده هنرمند و وردی، 1382).

بنابراین، کمال‎گرایی زمانی یک مشکل است که مانع از پیشرفت شود و زمانی مطلوب و پذیرفتنی است که انگیزه آن تلاش سالم برای رسیدن به برتری باشد (هاوس و پراپاوسیس[7]، 2004).

از جمله مواردی که در بهداشت جسمانی و روانی افراد مطرح می‎گردد سبک‎های مقابله‎ای[8] است.

انسان پیوسته در حالت استرس[9] به سر می‎برد، چراکه استرس پاسخی اختصاصی است که بدن در برابر هرگونه درخواستی از خود نشان می‎دهد. استرسآمیز تلقی کردن یک حادثه، بستگی به ویژگی‎های شخصیتی، هوشی و انگیزشی فرد و همچنین ماهیت حادثه، چاره‎ها، دفاع‎ها و سبک‎های مقابله‎ای او دارد (سارافینو،2002؛ ترجمه میرزایی و همکاران، 1384).

سبک‎های مقابله‎ای که فرد برای مقابله انتخاب می‎کند، جزیی از نیمرخ آسیب‎پذیری محسوب می‎شوند. آغاز خط مشی و راهبرهای نامناسب می‎تواند در عمل موجب تشدید مشکلات شود، در حالی‎که به کار‎گیری راهبرد صحیح مقابله نتایج مثبتی را به همراه دارد (فرزین‎راد، اصغرنژاد، یزدان‎دوست و حبیبی، 1389).

آسیب‎پذیری به میزان احتمالی پاسخ غیر انطباقی موقعیت‎های معین اطلاق می‎گردد. هر کسی ممکن است در بعضی از موقعیت‎ها، مقابله کننده‎ای کارآمد باشد و در موقیت‎های دیگر نباشد. فشار روانی، مقابله و آسیب‎پذیری با یکدیگر تعامل دارند. هرچه منابع افراد برای مقابله بهتر باشد، کمتر احتمال دارد در موقعیت‎های آسیب‎پذیر گرفتار شوند (ساراسون[10]و ساراسون، 1987؛ ترجمه نجاریان و همکاران،1385).

با توجه به مطالب اشاره شده، این پژوهش رابطه کمال‎گرایی و سبک‎های مقابله‎ای را با میزان شادکامی ‎دانشجویان مورد بررسی قرار می‎دهد.

 

 

 

1-1 بیان مسأله

روان‎شناسی فقط مطالعه آسیب‎شناسی، ضعف و صدمه نیست، بلکه مطالعه نقاط قوت و فضیلت را هم در بر‎ می‎گیرد. درمان روان‎شناسی، صرفاً ترمیم آن‎چه شکسته است نیست، بلکه پرورش بهترین‎ها را نیز شامل می‎شود. جنبش روان‎شناسی مثبت‎گرا که در هزاره جدید شروع شده، برای کمک به مردم جهت بهینه کردن زندگی از طریق تجربه بیشتر شادکامی اختصاص یافته است (مظفریان و هادیان‎نسب، 1383).

شادکامی، ذهن متفکرین را برای هزاران سال به خود مشغول داشته است. هرچند که فقط در چند سال اخیر است که به شیوه نظام‎دار مورد مطالعه و اندازه‎گیری قرار گرفته است. اغلب مردم آن‎جه را که در رابطه با زندگی‎شان اتفاق می‎افتد به صورت خوب یا بد ارزیابی می‎کنند و طبیعتاً قادر به قضاوت در مورد زندگی خود هستند. آن‎ها تقریباً همیشه هیجانات و خلقیاتی را تجربه می‎کنند که یا مؤلفه

 

 خوشایند دارد و منجر به یک واکنش مثبت می‎شود و یا مؤلفه‎ای ناخوشایند دارد و واکنش منفی را می‎طلبد (داینر، 1984).

شادکامی دربر گیرنده انواع ارزشیابی‎هایی است که فرد از خود و زندگی‎اش به عمل می‎آورد. این ارزشیابی‎ها، مواردی از قبیل خشنودی از زندگی، هیجان و خلق مثبت، فقدان افسردگی[11] و اضطراب را شامل می‎شود و جنبه‎های مختلف آن نیز به شکل شناخت‎ها و عواطف است (داینر، 2002).

اولین پژوهش تجربی در مورد شادکامی در سال 1912 در بین دانش‎آموزان انگلیسی در یک مدرسه پسرانه انجام شد. در این مطالعه بر سطح لذت دانش‎آموزان تمرکز شد. بعد از جنگ جهانی دوم، تعداد پژوهش‎های مربوط به شادکامی افزایش یافت و در این پژوهش‎ها توجه از سطح لذت به میزان شادکامی کلی تغییر کرد (وینهوون[12]،1994).

علاقه نظری و پژوهشی در حوزه کمال‎گرایی نیز در سال‎های اخیر، رشد برجسته‎ای داشته‎ است (شفران و منسل[13]، 2001). پارکر[14](2000؛ به نقل از سرو، 1387) بیان می‎کند که کمال‎گرایی کوشش اجباری و پیوسته فرد در رسیدن به اهداف دست‎نیافتنی است و کمال‎گراها افرادی هستند که خود را بر اساس عملکردهایشان مورد بررسی قرار می‎دهند.

از زمانی‎که این سازه مورد بررسی قرار گرفته است، بر پیامد‎های زیان‎بار آن تأکید بیشتری شده است(فراست، لاهارت، روزنبلیت[15]، 1991؛ هویت و فلت[16]،1991؛ به نقل از بیلینگ، اسراییلی، آنتونی[17]، 2003). اما تلاش‎هایی نیز وجود داشته‎است که جنبه‎های مفید کمال‎گرایی را از جنبه‎های مضر آن متمایز می‎سازد(هاماچک[18]،1978؛ میسیلیدین[19]، 1983؛ اوئنز[20]، 1998؛ به نقل از شافران و منسل، 2001).

اوئنز و همکاران (1995) بین کمال‎گرایی مثبت و منفی[21] تمایز قائل شدند (پناهی، 1383).

کمال‎گراهای مثبت و منفی هر دو معیارهای متعالی برای عملکرد خود دارند، اما کمال‎گرایان مثبت انعطاف‎پذیرترند و از تلاش‎های خود برای رسیدن به هدف احساس رضایت می‎کنند، هرچند معیار‎های شخصی‎شان کاملاً محقق نشود. در واقع اینان قادرند محدودیت‎های شخصی و موانع محیطی را بپذیرند، در حالی‎که کمال‎گرایان منفی فاقد انعطاف‎پذیری هستند و به همین دلیل از عملکرد خویش راضی نیستند (نیکنام، حسینیان و یزدی، 1389).

کمال‎گرایی مثبت با احساس شایستگی (فراست و استیکت[22]، 1990؛ به نقل از گرانمایه‎پور و بشارت، 2010)، احساس پیشرفت (برنز و فدوا[23]، 2005) و سلامت روان‎شناختی (گرانمایه‎پور و بشارت، 2010) رابطه مثبت معناداری دارد.

کمال‎گرایی منفی با اختلال‎های تهاجمی، میگرن، اختلال‎های پانیک و خود‎کشی همبستگی بالایی دارد (کد، 2006). از طرفی، نگرش کمال‎گرایی منفی، موجب اختلال در موفقیت می‎شود. بنابراین، هم آرزوی کامل بودن و هم احساس رضایت را از این افراد می‎گیرد و آن‎ها را بیشتر در معرض ناکامی قرار می‎دهد(بلیت، 1995) و این ناکامی و شکست‎ها به احساس بی‎ارزشی و افسردگی منجر می‎شود (برنز و فدوا، 2005).

همچنین پژوهش‎هایی از جمله (شوایتزر و همیلتون[24]، 2002؛ کاوامورا، فراست، دیبارتلو[25]، 2001) به رابطه مثبت بین کمال‎گرایی منفی و استرس بالا اشاره داشته‎اند.

با وجود مشکلات روانی و جسمانی که استرس، برای فرد به وجود می‎آورد، افراد در برابر آن دست و پا بسته نیستند. آن‎ها اغلب برای مبارزه با استرس و عوارض نا‎مطلوب آن از یکسری اعمال و رفتار‎هایی استفاده می‎کنند که مقابله نامیده می‎شوند (ریو[26]، 2005؛ ترجمه سید‎محمدی، 1388).

لازاروس و فولکمن[27] (1984) مقابله را به صورت تلاش‎های شناختی و رفتاری برای جلوگیری، مدیریت و کاهش استرس تعریف می‎کنند (پنلی و توماکا[28]، 2002).

در دسته‎ای از تحقیقات (از جمله کانتور[29]، 1984؛ نورم، تیدنتال، لانگستون و براور[30]، 1987؛ به نقل از داینر و همکاران، 1997) مشخص شده است که شادکامی و موفقیت افراد، در رسیدن به اهدافشان به راهبردهای مقابله‎ای آن‎ها بستگی دارد.

اندلر و پارکر(1990) راهبرد‎های مقابله‎‎‎ای را به سه دسته تقسیم می‎کنند. سبک مقابله‎ای مسأله‎مدار، شیوه‎هایی را توصیف می‎کند که فرد بر اساس آن، در جستجوی اطلاعات بیشتر درباره مسأله، تغییر ساختار مسأله از نظر شناختی و الویت دادن به گام‎هایی برای مواجهه با مسأله را شامل می‎شود. سبک مقابله‎ای هیجان‎مدار، شیوه‎هایی را توصیف می‎کند که فرد بر اساس آن، تمام تلاش خود را متوجه احساس‎های ناخوشایند خویش می‎سازد. سبک مقابله‎ای اجتناب‎مدار مستلزم فعالیت‎ها و تغییرات شناختی است که هدف آن اجتناب از موقعیت استرس‎زا است و به دو شکل روی‎آوردن به افراد و اجتماع و روی‎آوردن به فعالیت انجام می‎گیرد.

نوع پاسخ مقابله‎ای تا حد زیادی به ماهیت عامل فشارزا بستگی دارد، اما به طور کلی به نظر می‎رسد شیوه‎ مسأله‎مدار، که شامل فعالیت‎هایی مانند جستجوی اطلاعات می‎شود، با شاخص‎های سازگاری همبستگی مثبت دارد (موس و بیلینگز[31]، 1981؛ به نقل از علی‎طاری، 1387).

عوامل گوناگونی باعث می‎شود که دانشجویان به ویژه کمال‎گرایان در معرض انواع مشکلات فشارزا قرار گیرند و به‎کارگیری روش‎های مقابله‎ای مناسب توسط آن‎ها جهت رسیدن به شادکامی موضوعی است که این پژوهش، حول محور آن شکل گرفته است. بنابراین در پژوهش حاضر، مسأله این است که رابطه‎ای بین کمال‎گرایی و سبک‎های مقابله‎ای با میزان شادکامی در بین دانشجویان کارشناسی ارشد دانشگاه علوم و تحقیقات وجود دارد؟

[1]. positive psychology

[2]. Kahneman

[3]. Corlson

[4]. subjective well-being

[5]. Diener

[6]. perfectionism

[7]. Hass, & Prapavessis

[8]. coping style

[9]. stress

[10]. Sarason

[11]. Depression

[12]. Veenhoven

[13]. Shafran , & Mansell

[14]. Parker

[15]. Frost, Lahart , & Rosenblate

[16]. Hewitte, & Flett

[17]. Bieling, Israeli, & Antony

[18]. Hamacheck

[19]. Missilidine

[20]. Owens

[21]. Positive &  negative perfectionism

[22]. Skekette

[23]. Burns, & Fedewa

[24]. Schweitzer , & Hamilton

[25]. Kawamura, Hunt, Frost, & Dibartalo

[26]. Rio

[27]. Lazarus, & Folkman

[28]. Penley, & Tomaka

[29]. Kanter

[30]. Norm, Tidental, Langeston, , & Brower

[31]. Moos, & Billings

در عصر حاضر علیرغم تمامی پیشرفت‌های علمی بواسطه‌ی این که جامعه‌ی امروزی بشر دستخوش تحولات سریع و همه جانبه بویژه از لحاظ فرهنگی و سبک زندگیست، بسیاری از افراد در مواجه با مشکلات و حتی در کنار آمدن با مسائل روتین زندگی خود، فاقد توانایی‌های لازم بوده و در برابر فشارهای روانی آسیب‌پذیر نموده، لذا نه تنها در معرض ابتلا به انواع اختلالات جسمی و روانی قرار دارند به علاوه مؤلفه‌هایی همچون بهزیستی[1]، رضایت از زندگی، امید،شادمانی،خوش‌بینی و سایر ویژگی های مثبت از این دست را که به عنوان سازه‌های مهم و شاخص های سلامت روان[2] در روانشناسی مثبت‌گرا[3] مطرح‌اند را کمتر تجربه می‌کنند. اغلب تحقیقات نیز به جای آنکه سلامت روان را بوسیله‌ی اثرات مثبت آن بررسی کنند، از طریق آسیب شناسی روانی، آن را ارزیابی می‌کنند (اینگرسول و همکاران[4]، 2001).این در حالیست که در روانشناسی علاوه بر اهمیتی که برای پیشگیری قائل می‌شویم به دنبال دستیابی به ویژگی‌ها و کیفیاتی هستیم که سالم، سازگار و در یک کلام مطلوب به شمار می‌آیند- مواردی که نمی‌توان صرفاً از طریق توجه محض به پیشگیری به آنها دست یافت- کما این که این طرز تلقی با تعریف کامل بهداشت روانی نیز مطابقت بیشتری دارد (اندرو اِ ساپینگتون[5]، 1986، ترجمه حمیدرضا برواتی، 1392).  مفهوم بهزیستی روانشناختی[6] به عنوان رویکردی که روانشناسی مثبت‌نگر به سلامت روان در سال‌های اخیر مطرح کرده بر ویژگی های مثبت و رشد توانایی های فردی تأکید داشته و در واقع بر سلامت ذهنی مثبت دلالت دارد(ریف و سینگر[7]،1998). ریف[8](1989) اظهار داشت که سلامت روانشناختی شامل آن چیزی است که فرد به لحاظ روانشناختی نیازمند فاکتورهای مختلف آن است تا با احراز آن بتواند سالم باشد.این خصایص با شخصیت سالم اریکسون موازی میباشد(ولیورا و بوسما[9]،2004(.بهزیستی روانشناختی در نتیجه ی ترکیب تنظیم هیجانی،ویژگی های شخصیتی،هویت و تجارب زندگی به وجود می آید و شناسایی مؤلفه‌های مؤثر در پیش‌بینی بهزیستی روانشناختی می‌تواند به فهم جنبه‌های مثبت و رفتارهای سازگارانه ی افراد مختلف جامعه کمک کند.(دستجردی و همکاران،1390). در این بین دانشجویان به عنوان قشر جوان جامعه جزء مهمترین سرمایه‌های انسانی هر کشور هستند که بخشی از بهترین سال‌های عمر خود یعنی سنین جوانی را صرف دوران تحصیل می‌کنند.بسیاری از افراد وقتی که به مسیر زندگی خود فکر می­کنندسال‌های تحصیل در دانشگاه را به صورت سال‌هایی سازنده و با نفوذتر از هر دوره‌ی دیگر بزرگسالی می‌دانند، این تعجب‌آور نیست چرا که سال‌های تحصیل در دانشگاه دوره توجه کردن کامل به کاوش ارزش‌ها، نقش‌ها و رفتارهای دیگر است (لورابرک، 2007، ترجمه یحیی سید محمدی، 1387).با توجه به اینکه دانشگاه و تجربه‌های استرس‌زای مرتبط با آن ممکن است در افزایش مشکلات روانی و رفتاری دانشجویان نقش داشته باشد و نهایتاً مانع از بهزیستی روانشناختی آنها و رشد و پیشرفتشان شود لذا پژوهش‌های بیشتری در خصوص شناخت عامل‌های مثبت و منفی مرتبط با سلامت روانشناختی دانشجویان مورد نیاز است تا بتوان مداخله‌های مؤثری برای افزایش بهزیستی آنها فراهم نمود. شناخت خصوصیاتی که ممکن است باعث تجربه‌های استرس زا در دانشجویان شود می‌تواند گام مهم در جهت توسعه‌ی این مداخله‌ها می‌باشد (بوریس، برچیتنگ، سالسمن و چارلسون[10]، 2009). از جمله مؤلفه‌های مهم در پیش بینی بهزیستی روانشناختی می‌توان شخصیت را نام برد چرا که ویژگی‌های شخصیتی افراد می‌تواند الگوهایی برای پیش‌بینی رفتار و حالت‌های روانی آنها فراهم آورد و تفاوت‌های فردی افراد عامل مهمی است که نشان می‌دهد چرا برخی از افراد بهتر از دیگران با شرایط و متغیرهای محیطی­کنار می‌آیند و از سطوح مختلف انگیزش، رضایت و سلامت روان برخوردارند (رولینسون و همکاران، 1988، به نقل از تقوا و عبدالهی، 1392). از طرفی نتایج عمده­ی پژوهش ها بیانگر آن است که،مردمی که احساس می‌کنند می توانند بر روی وقایعی که در زندگیشان رخ می‌دهد مؤثر باشند یعنی با منبع کنترل[11]درونی‌اند نسبت به افرادی که چنین باوری ندارند و معتقدند که کوشش‌های آنها در دنیای بیرونی تأثیری ندارد بهره بیشتری از سلامتی می برند (ریچاردسون و همکاران، 1996 به نقل از کراس و شاو[12]، 2000). همچنین (کرالد و همکاران، 2002، نقل از توماس و استیتز[13]، 2003) نشان دادند منبع کنترل بیرونی برای سلامت روان شناختی فرد مضر است. از دیگر مؤلفه‌های پیش‌بین برای بهزیستی روانشناختی می‌توان به هوش هیجانی[14] اشاره کرد. در سال‌های اخیر به طور نظری مفهوم هوش هیجانی شدیداً مورد توجه واقع شده است و تلاش‌های زیادی صورت گرفته تا مشخص شود آیا این مفهوم می‌تواند تغییرهای رفتاری در حوزه‌ی تعامل‌های انسانی را که هوش و شخصیت نتوانسته‌اند تبیین نمایند، به طور درست توصیف کند. به طور مثال ماورولی، پترایدز، ریف و باکر[15] (2007) در تحقیقات خود نشان دادند که بین هوش هیجانی و بهزیستی روانشناختی ارتباط مثبت وجود دارد.

1-1- بیان مسئله

برای سال‌های زیادی موضوع بهزیستی و شادکامی[16] مورد غفلت واقع شده و روی جنبه‌های ناشاد انسانی مثل افسردگی، اضطراب و اختلال‌های هیجانی تأکید می شد. اما اخیراً این عدم تعادل،یعنی رویکرد آسیب شناختی صرف به سلامتی انسان،که سلامتی را تنها به عنوان نداشتن بیماری تعریف می کند مورد انتقاد قرار گرفته و با رویکردهای جدید که نشأت گرفته از جنبش روانشناسی مثبت[17] هستند و بر “خوب بودن[18]” به جای “بد یا بیمار بودن[19]”تأکید دارند، تعدیل شده است(ریف،سینگر،و لوو[20]،2004). در واقع در حال حاضر یک زمینه‌ی کلی تحت عنوان روانشناسی مثبت برای درک فرایند شادکامی انسان بوجود آمده است (فارنهایم و کریستوفارو[21]،2007)که در این نوع روانشناسی به جای تأکید بر شناسایی و مطالعه کمبودهای روانی وکاستی‌های رفتاری و ترمیم یا درمان آنها به شناخت و ارتقای وجوه مثبت ونقاط قوت انسان تأکید می‌شود (روبینز[22]، 2008). بدنبال این رویکرد جدید گروهی از روانشناسان الگوی بهزیستی روانشناختی را ارائه کردند. آن ها به جای اصطلاح سلامت روان این مفهوم را به این جهت که، بیشتر، ابعاد مثبت را به ذهن متبادر می‌کند مطرح نمودند و آن را تلاش برای کمال در جهت تحقق استعدادهای بالقوه‌ی واقعی فرد می‌دانند (ریف و سینگر،1998). ریف و همکارانش تلاش کردند بر اساس مبانی فلسفی (کسانی مثل ارسطو و راسل) ملاک های زندگی مطلوب یا اصطلاحاَ “زندگی خوب[23]” را تعیین و دسته بندی کنند ،بر این اساس پژوهش‌های آنها منجر به پیدایش مفهوم جدید عینی از بهزیستی روانشناختی­شد که دارای شش عامل پذیرش خود[24]،هدفمندی­درزندگی[25]،رشد شخصی[26]،داشتن ارتباط مثبت با دیگران[27]، تسلط بر محیط[28]، و خود مختاری[29] است (ریف، 1989). شناسایی مؤلفه‌هایی که به پیش‌بینی بهزیستی روانشناختی می‌انجامد با تکیه بر اصل پیشگیری مثبت، مبنی برکشف توانمندی‌های انسان و اینکه یک سری صفات متضاد با آسیب شناسی روانی به نام خصیصه‌‌‌های مثبت انسانی وجود دارد که شناختن، وسعت دادن و تمرکز کردن بر این توانمندی‌ها به ویژه در افرادی که دارای ریسک بالا برای آسبب‌شناسی روانی هستند، می‌تواند موجب ارتقاء سلامت روان و افزایش بهزیستی افراد شود (شلی و همکاران[30]، 2005). این امر بویژه در مورد دانشجویان مشغول به تحصیل در دانشگاه‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است. چرا که وجود استرس های خاص دوران تحصیل از قبیل ورود به محیط علمی و آموزشی جدید که توأم با یادگیری حجم بالایی از مطالب علمی است، فشردگی دروس ارائه شده، در خیلی موارد دوری از خانواده، عدم علاقه به رشته‌ی تحصیلی، شکل‌گیری روابط جدید و حتی گاهاً همزمانی ازدواج و تحصیل، نگرانی از مسائل اقتصادی، آینده‌ی شغلی و … به ویژه در مقاطع تحصیلات تکمیلی همگی می‌توانند اثرات منفی بر سلامت روانی دانشجویان داشته باشند.درمطالعه( دیربای[31]،2005؛به نقل از حسینی،1392) اشاره شده است که شیوع مشکلات روانپزشکی در بین دانشجویان قبل از ورود به دانشگاه با جمعیت هم سن و سال مشابه، اما بعد از ورود به دانشگاه به دلیل استرس‌های متنوع افزایش می‌یابد. این در حالیست که در برخی دیگر از تحقیقات از جمله مطالعه ی کی­یس و همکاران [32](2002) نشان داده شده که افرادی با تحصیلات دانشگاهی وسطوح بالااز نظر نیمرخ بهزیستی روانشناختی در سطح مطلوبتری نسبت به افرادی با تحصیلات پایین تر قرار دارند.صرف نظرازتناقض های تحقیقاتی موجود بحث جلوگیری از وقوع اختلالات روانی به دلیل ماهیت جدی آنها و مشکلات آتی که احتمالاً در پی خواهند داشت امریست ضروری و نیازمند توجه که می‌تواند با ارتقای بهزیستی روانشناختی از طریق بررسی پارامترهای روانشناختی مختلف محقق شود. پژوهش ها نشان می دهند که تلاش های به عمل آمده به منظور تبیین مفهوم بهزیستی روانشناختی،بر نقش شاخص های بهزیستی در دو سطح برون و درون فردی متمرکز است.پیکرن و همکاران[33](2002) صفات شخصیت را یکی از منابع درون فردی اثر گذار بر بهزیستی و تجارب تحصیلی معرفی می­کنند.صفات شخصیت از طریق اثر گذاری بر تفسیر فرد از رویدادهای محیطی،فرایند انطباق و سلامت روانشناختی و جسمی را تخریب و یا تسهیل می کند از این رو صفات شخصیت یکی از مهمترین پیش بینی کننده های سلامت و موفقیت هر

 

 فرد می باشد(گرانت و همکاران[34]،2009).اگرچه صفات شخصیتی زیادی وجود دارند اما از جمله مهمترین و با نفوذترین مدل‌ها در بررسی صفات شخصیت در سال‌های اخیر مدل پنج عاملی بوده است که بیش از همه پژوهش در حوزه‌ی شخصیت را به خود اختصاص داده است (نگ[35]، 2003). این پنج عامل اصلی شخصیت عبارتند از: روان رنجور خویی(روان‌نژندی[36])، برون‌گرایی[37]، انعطاف‌پذیری (پذیرش[38])، دلپذیری(سازگاری[39] )و وظیفه‌شناسی(مسئولیت پذیری[40])، که مک کری و کاستا[41] (1987) اساساً­ این پنج عامل را به عنوان تمایلاتی که زمینه‌ی زیستی دارند معرفی کرده‌اند و بیان می‌کنند که صفات شخصیت مثل خلق و خو، آمادگی‌های درونی در مسیر رشد بوده و اساساً از تأثیرات محیطی مستقل‌اند (پروین، 1385). با این حال شخصیت مفهوم وسیعی است که تحت تأثیر صفات موروثی، ویژگی‌های محیطی و یادگیری است (لیوکس[42]، 2008). همچنین منبع کنترل[43] یکی دیگر از مؤلفه‌هایی است که احتمالاً با بهزیستی روانشناختی مرتبط است. این مفهوم در چارچوب نظریه راتر[44] (1959) ارئه شده است. راتر در بیان مفهوم منبع کنترل به دو بعد فرضی درونی و بیرونی اشاره دارد. گروهی که موفقیت‌ها و شکست های خود را عموماً به شخص خود (کوشش یا توانایی شخصی) نسبت می‌دهند دارای منبع کنترل درونی‌اند و گروه دوم که موفقیت‌ها و شکست‌های خود را معمولاً به عوامل بیرونی از خود (بخت و اقبال یا دشواری تکلیف) نسبت می‌دهند افراد دارای منبع کنترل بیرونی نام گرفته‌اند (یوسفی و همکاران، 1387).راتر برای اینکه تفاوت های  شخصیت موجود در عقاید ما، نسبت به منبع تقویت‌مان را تبیین کند مفهوم منبع کنترل را معرفی کرد (شولتز و شولتز[45]، 2006).کری کالدی[46] و همکاران (2002) بیان داشتند که افراد با منبع کنترل درونی رضایتمندی بیشتری از زندگی خود گزارش می‌کنند.استپتو و واردل[47](2001) معتقدند که منبع کنترل درونی بالا با افزایش احتمال رفتارهای سالم ارتباط مثبت دارد.اشبی[48](2002) بیان می کند کسانی که منبع کنترل درونی دارند خود را دارای کنترل بیشتری در زندگی می دانند و مسئولیت بیشتری در جهت دادن به زندگی خود احساس می کند. از طرفی از آنجا که در محیط دانشگاه دانشجویان در روابط میان فردی خود با سایرین نیازمند برقراری تعامل‌های اجتماعی مناسب هستند، از جمله سازه‌هایی که احتمالاً با بهزیستی روانشناختی آنها مرتبط است توانایی‌های هوش هیجانی[49] است.گلمن[50] (1998) هوش هیجانی را توانایی دریافت سریع، ارزیابی و ابراز هیجانات، فهمیدن و اداره کردن آن و به کار بردن اطلاعات هیجانی برای­هدایت ­افکار­و اعمال می‌دانست.نتایج­ بسیاری از تحقیقات از جمله آستین و همكاران[51](2004)، ماورولی و همكاران[52] (2007)، تسائوسیس­ونیکولا[53](2005)،پیکوراس[54](2006)،گالاگرو­ولابرودریک[55](2008)بیانگر ارتباط مثبت بین هوش هیجانی و بهزیستی روانشناختی اند.هوش هیجانی درک افراد را نسبت به خود و دیگران بالا برده و با مدیریت هیجانات خود و دیگران باعث می‌شود که افراد بتوانند گام برداشتن به سمت بهتر شدن را بیشتر درک نموده و با افزایش خودآگاهی و خودشکوفایی به ارتقاء بهزیستی و رضایت از زندگی در آنها بیانجامد (پیکوراس، 2006). با توجه به نتایج ناکافی و متناقض برخی تحقیقات پیشین و نیز به دلیل عدم وجود تحقیقی جامع که به طور منظم و منسجم نقش هر سه متغیرپنج عامل بزرگ شخصیت، منبع کنترل و هوش هیجانی را در پیش‌بینی بهزیستی روانشناختی آن هم در جامعه‌ی دانشجویان مورد بررسی قرار داده باشد لذا این سؤال بی‌پاسخ گذاشته شده که آیا سه متغیر مذکور می‌توانند در پیش‌بینی بهزیستی روانشناختی نقش داشته باشند؟ بر همین اساس پژوهش حاضر به بررسی نقش پنج عامل بزرگ شخصیت، منبع کنترل و هوش هیجانی در پیش‌بینی بهزیستی روانشناختی دانشجویان پرداخته است.

[1]Well-being

[2]Mental Health

[3]Positive psycology

[4] Ingersoll & Eth

[5] -Soppingtom Andrew.A

[6] Psychological Well-being(PWB)

[7]Ryff & singer

[8]Ryff

[9]Vleioras & Bosma

[10] Burris, Berchting, Salsman & Carlson

[11]Locusof control

[12]Krous & Show

[13]Thomas &Stetz

[14] Emotional intelligence

[15]Mavroveli, Petrides, Rieffe & Bakker

[16]happiness

[17]Positive psychology

[18]Wellness

[19] Illness

[20]Ryff,Singer & love

[21] Furnham & shristoforou

[22]Robbins

[23] Good life

[24] Self-Acceptance(SA)

[25] Purpose in life(PL)

[26] Personal Growth(PG)

[27] Positive Relations with others (PR)

[28] Environmental mastery(EM)

[29] Autonomy(AU)

[30] Shelly &  Eth

[31]Derbye

[32] Keyes & eth

[33] Pekrun & eth

[34] Grant &eth

[35]Neg

[36]neuroticism

[37]extraversion

[38]openness

[39]agreeableness

[40]conscientioousness

[41]Mccrae & Costa

[42]Luowx

[43]Locus of control

[44]Rotter

[45]D, Schultz, S, Schultz

[46]Kirkealdy

[47] Steptoe & wardle

[48] Ashby

[49]Intelligence emotional

[50] Golman

[51] Austin

[52] .Mavroveli & eth

[53] Tsaousis & nikolaou

[54] Piqueras

[55] Gallagher & vella-Brodrick